30 Νοεμβρίου 2014

Κατηγορία

Αναπνευστική φυσικοθεραπεία

# Topics

Dr Leon Chaitow, Breathing Pattern Disorders (BPD)

Social sharing

Breathing Pattern Disorders (BPD) - Leon Chaitow DO

BPD or Dysfunctional Breathing (DB)are abnormal respiratory patterns, most commonlyobserved in relation to over-breathing, which ranges from simple upper chest breathing to, at the extreme end of the scale, hyperventilation.

BPD/DBhas been defined as chronic or recurrent changes in breathing pattern that cannot be attributed to a specific medical diagnosis, causing respiratory and non-respiratory complaints.(Lum 1987).This is not a pathological process, but represents alterations in breathing patterns that interfere with normal physiological and metabolic functions.. BPD can co-exist with disease such as COPD or heart disease, and in some cases can mimic cardiac symptoms. (Sueda S et al. 2004, Ajani A 2007)
BPDs have been shown to destabilise mind, muscles, mood and metabolism. They commonly contribute tosymptoms experienced during premenstrual syndrome (Ott 2006).chronic fatigue(Nixon 1996),neck, back and pelvic pain(Smith et al 2006, Haugstad et al 2006)fibromyalgia (Naschitz J et al. 2006 , Dunnett A et al)and some aspects of anxiety and depression. (Lum 1987, Han et al 1996)

Epidemiology

It is estimated that approximately 10% of the population can be diagnosed with hyperventilation syndrome[12]. However, far more people have a more subtle, yet likely clinically significant, breathing pattern disorder. Dysfunctional breathing is more prevalent in women (14%) than in men (2%. (Thomas et al 2005). Preliminary data also suggest 5.3% or more of children with asthma also have dysfunctional breathing patterns, and that this is associated with poor asthma control.(Barker et al 2013)
Etiology
BPD occurs when ventilation exceeds metabolic demands, resulting in symptom-producing hemodynamic and chemical changes. Habitual failure to fully exhale - involving an upper chest breathing pattern - may result in hypocapnia where a deficiency of carbon dioxide CO2) in the blood occurs. This respiratory alkalosis, leads to hypoxia - the reduction of oxygen delivery to tissue. (Biff & Palmer 2012, Jensen 2004)
BPD also influences emotions(van Dixhoorn 2007),circulation, and digestive function - as well as musculoskeletal structures involved in the respiratory process. Essentially a sympathetic arousal ("fight-or-flight")develops. This frequently has negative effects on anxiety, blood pH, muscle tone, pain threshold, and a variety of central and peripheral nervous system symptoms. Therefore, despite not being an actual pathology, BPDs are produce symptoms that mimic pathological processes, such as cardiac and gastrointestinal problems.(Ajani A 2007)

This diagram (from Chaitow et al 2014) demonstrates the multiple possible effects and influences of breathing pattern disorders.

Clinical Presentation

There are a wide variety of symptoms, the most extreme are shown in the diagram.

Typical symptoms can include:

• Frequent sighing and yawning
• Breathing discomfort
• Disturbed sleep
• Erratic heartbeats
• Feeling anxious
• Parasthesia
• Disturbed digestive function
• Clammy hands
• Chest Pains
• "Tired all the time"
• Aching muscles and joints – particularly in the neck, shoulder areas
• Dizzy spells
• Irritability or hypervigilance
• Feeling of 'air hunger'

Back Pain?

A correlation between BPD and low back pain has been suggested (Smith et al 2006)

Diagnostic Procedures

Nijmegan questionnaire

High scores on the Nijmegan questionnaire have been shown to be both sensitive and specific for detecting people with tendencies consistent with breathing pattern disorders. The sensitivity of the Nijmegen Questionnaire in relation to the clinical diagnosis was 91% and the specificity 95%. (van Dixhoorn J, Duivenvoorden 1985)

Assessment of breathing patterns

• Breath Holding – People can normally hold their breath between 25 and 30 seconds. If less than 15 seconds suggests low tolerance to carbon dioxide possibly hrough habitual BPD..
• Observation: Seated or supine – hands on chest and stomach, while breathing normally – which hand moves first – and in what direction? Degree of lateral expansion is also observed.
• Seated Lateral Expansion – symmetrical lateral expansion is assessed. (Courtney et al 2008)
• Lung Plethysmography and Magnetometry
Assessment of musculoskeletal system
• Restricted movement of ribs, clavicle and diaphragm attachments.
• Excessive muscle tone and length especially involving psoas, quadratus lumborum, latissimus dorsi, upper trapezius, scalenes, and sternocleidomastoid
• Alterations in mobility of thoracic spine.

Assessment of respiratory function

• Oximetry - to measure oxygen saturation (SpO2)
• Capnography - to measure end tidal CO2 levels in exhaled air
• Peak expiratory flow rate
• Manual Assessment of Respiratory Motion -
Outcome Measures
• Nijmegen Questionnaire
• Rowley Breathing Self-Efficacy Scale (RoBE)
• Self Evaluation of Breathing Questionnaire (SEBQ)
• Hospital Anxiety and Depression Questionnaire (HAD)

Management / Interventions

Management ideally requires the removal of causative factors and the rehabilitation of habitual acquired dysfunctional breathing patterns. Restoration ofimproved or normal function of the respiratory system enhances rehabilitation - for example thoracic mobility and muscle tone and length.

Manual Therapy Techniques

Based on your assessment, various manual therapy techniques that can be used to treat musculoskeletal imbalances and restrictions. These techniques include muscle energy techniques (MET), positional release, trigger point release and integrated neuromuscular inhibition techniques (Chaitow et al 2014)

Breathing Retraining

• Awareness of faulty breathing patterns
• Relaxation of the jaw, upper chest, shoulders and accesssory respiratory muscles
• Abdominal/low-chest nose breathing pattern reeducation
• Awareness of normal breathing rates and rhythms, both at rest, during speech and activity.
Respiratory Techniques
• Pursed lip breathing to relieve dyspnoea, slow respiratory rate, increase tidal volume, and restore diaphragmatic function.
• Various additional strategies to reduce overactivity of accessory breathing muscles and to enhance diaphragmatic breathing

Complimentary methods

• Sleep retraining
• Relaxation
• Nutrition (to maintain normal blood-sugar levels)
• Capnography

Differential Diagnosis

BPDs can often mimic more serious conditions such as cardiac, neurological and gastrointestinal conditions which must all be ruled out by the medical team.

Bibliography

• Chaitow, L., Bradley, D. and Gilbert, C. 2014 Recognizing and Treating Breathing Disorders. Elsevier, 2014
• Bradley H, Dr Esformes J. 2014 Breathing pattern disorders and functional movement. Int J Sports Phys Ther. 2014 Feb;9(1):28-39.
• Barker NJ, Jones M, O'Connell NE, Everard ML 2013 .Breathing exercises for dysfunctional breathing/hyperventilation syndrome in children. Cochrane Database Syst Rev. 2013 Dec 18;12:CD010376.
• Jones M, Harvey A, Marston L, O'Connell NE. 2013 Breathing exercises for dysfunctional breathing/hyperventilation syndrome in adults. Cochrane Database Syst Rev. 2013 May 31;5:CD009041.
References
• Ajani A 2007 The mystery of coronary artery spasm Heart, Lung &; Circulation 16:10–15
• Barker, Nicola J et al. Breathing exercises for dysfunctional breathing/hyperventilation syndrome in children. National Library of Medicine. The Cochrane database of systematic reviews12 (2013): CD010376.
• Biff F. Palmer 2012 Evaluation and Treatment of Respiratory Alkalosis Am J Kidney Dis. 60(5):834-838.
• Chaitow, L., Bradley, D. and Gilbert, C. Recognizing and Treating Breathing Disorders. Elsevier, 2014
• Courtney R van Dixhoorn J Cohen M; Evaluation of Breathing Pattern: Comparison of a Manual Assessment of Respiratory Motion(MARM) and Respiratory Induction Plethysmography. Appl Psychophysiol Biofeedback (2008) 33:91–100
• Dunnett A et al. 2007 The diagnosis of fibromyalgia in women may be influenced by menstrual cycle phase. Journal of Bodywork and Movement Therapies 11:99-105
• Han J et al 1996 Influence of breathing therapy on complaints, anxiety and breathing pattern in patients with hyperventilation syndrome and anxiety disorders. J Psychosom Res. 41:481-493
• Haugstad G Haugstad T Kirste U 2006 Posture, movement patterns, and body awareness in women with chronic pelvic pain. J Psychosom Res. 61(5):637-644
• Jensen F 2004 Red blood cell pH, the Bohr effect, and other oxygenation-linked phenomena in blood O2 and CO2 transport Acta Physiologica Scandinavica 182(3):215-227
• Lum L 1987 Hyperventilation syndromes in medicine and psychiatry: a review. J. R Soc Med. 80:229-231.
• Peters, D. Foreword In: Recognizing and Treating Breathing Disorders. Chaitow, L., Bradley, D. and Gilbert, C. Elsevier, 2014
• Naschitz J et al. 2006 Patterns of hypocapnia on tilt in patients with fibromyalgia, chronic fatigue syndrome, nonspecific dizziness, and neurally mediated syncope. Am J Med Sci. 331:295-303
• Nixon P, Andrews J. 1996 A study of anaerobic threshold in chronic fatigue syndrome (CFS). Biol Psychol. 43:264
• Ott H et al 2006 Symptoms of premenstrual syndrome may be caused by hyperventilation Fertility and Sterility 86(4):1001.e17-1001.e19
• Smith M Russell A Hodges, P 2006. Disorders of breathing and continence have a stronger association with back pain than obesity and physical activity. Australian Journal of Physiotherapy 21(52):11-16
• Sueda S et al. 2004 Clinical impact of selective spasm provocation tests Coron Artery Dis 15(8):491–497
• Thomas M1, McKinley RK, Freeman E, Foy C, Price D.The prevalence of dysfunctional breathing in adults in the community with and without asthma. Prim Care Respir J. 2005 Apr;14(2):78-82.
• van Dixhoorn J 2007. Whole-Body breathing: a systems perspective on respiratory retraining. In: Lehrer P et al . (Eds.) Principles and practice of stress management. Guilford Press. NY pp. 291–332
• van Dixhoorn J, Duivenvoorden HJ. Efficacy of Nijmegen Questionnaire in recognition of the hyperventilation syndrome. J Psychosom Res. 1985;29(2):199-206.

ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΤΙΓΓΙΝΑΓΚΑΣ, MSc, Υπ. Διδάκτορας

Φυσικοθεραπευτής

Στην ίδια κατηγορία

Τελευταία άρθρα

ΘΕΡΑΠΕΙΑ ΤΟΥ ΔΕΥΤΕΡΟΠΑΘΟΥΣ ΛΕΜΦΟΙΔΗΜΑΤΟΣ ΜΕΤΑ ΑΠΟ ΚΑΡΚΙΝΟ ΤΟΥ ΜΑΣΤΟΥ

04 Οκτωβρίου 2025 | Αθηνάς Κατσιμήτρου - Τιγγινάγκα, Mld/Cdt | Καρκίνος του Μαστού

Το δευτεροπαθές λεμφοίδημα του άνω άκρου αποτελεί μία από τις σημαντικότερες επιπλοκές της θεραπείας του καρκίνου του μαστού, επηρεάζοντας σημαντικά την ποιότητα ζωής των γυναικών.

ΑΥΧΕΝΙΚΟΣ ΠΟΝΟΣ

04 Οκτωβρίου 2025 | Χαράλαμπος Τιγγινάγκας MSc, Υπ. Διδάκτορας | Αυχενικό Σύνδρομο

Ο αυχενικός πόνος και το αίσθημα δυσκαμψίας, ή "πιασίματος" στον αυχένα είναι από τις συχνότερες αιτίες αναζήτησης ιατρικής βοήθειας στον σύγχρονο κόσμο.

ΣΥΝΔΡΟΜΟ ΘΩΡΑΚΙΚΗΣ ΕΞΟΔΟΥ: ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ

03 Οκτωβρίου 2025 | Χαράλαμπος Τιγγινάγκας MSc, Υπ. Διδάκτορας | Σύνδρομο Θωρακικής εξόδου

Το Σύνδρομο Θωρακικής Εξόδου συνιστά μια ετερογενή και αμφιλεγόμενη νοσολογική οντότητα με σημαντικές επιπτώσεις στην καθημερινή λειτουργία και δραστηριότητα του ατόμου.

ΠΟΙΕΣ ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΑΝΘΡΩΠΩΝ ΕΙΝΑΙ ΕΥΑΛΩΤΕΣ ΣΤΟ STRESS ΚΑΙ ΠΩΣ ΜΠΟΡΟΥΝ ΝΑ ΤΟ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΤΟΥΝ

03 Οκτωβρίου 2025 | Χαράλαμπος Τιγγινάγκας MSc, Υπ. Διδάκτορας | Άγχος - stress

Το stress – ή αλλιώς άγχος – είναι η φυσική αντίδραση του σώματος όταν νιώθει πίεση, ή απειλή. Ωστόσο, δεν το βιώνουμε όλοι με τον ίδιο τρόπο∙ για κάποιους γίνεται απλή πρόκληση, ενώ για άλλους βαριά καθημερινή δοκιμασία.

stressed woman siting at desk in office surrounded Σε μικρές δόσεις το stress μπορεί να λειτουργήσει ως κινητήρια δύναμη, όμως όταν γίνεται χρόνιο ή υπερβολικό διαβρώνει την ψυχική και σωματική υγεία. Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (WHO, 2020), το stress θεωρείται ένας από τους μεγαλύτερους παράγοντες κινδύνου για την υγεία στον 21ο αιώνα, επηρεάζοντας τόσο την ποιότητα ζωής, όσο και την εμφάνιση χρόνιων νοσημάτων. Υπάρχουν κατηγορίες τού πληθυσμού που αποδεικνύονται πιο ευάλωτες είτε λόγω βιολογικών παραγόντων, είτε λόγω κοινωνικών και επαγγελματικών συνθηκών, είτε λόγω ιδιαίτερων απαιτήσεων στη ζωή τους. Η κατανόηση αυτών των ομάδων είναι κρίσιμη, καθώς βοηθά στην ανάπτυξη πιο στοχευμένων στρατηγικών πρόληψης και παρέμβασης.

Ευάλωτες κατηγορίες ανθρώπων στο stress

Παιδιά και έφηβοι: Τα παιδιά και οι έφηβοι βιώνουν stress που προκαλείται από ποικίλες πηγές: τις σχολικές απαιτήσεις, τις εξετάσεις, τον κοινωνικό ανταγωνισμό, ακόμη και από την πίεση που ασκούν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Το παιδικό και εφηβικό νευρικό σύστημα βρίσκεται σε φάση ανάπτυξης, γεγονός που καθιστά αυτήν την ομάδα περισσότερο εκτεθειμένη στις αρνητικές συνέπειες του άγχους. Έρευνες δείχνουν ότι η παιδική έκθεση σε χρόνιο stress συνδέεται με αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης αγχωδών διαταραχών, κατάθλιψης, αλλά και σωματικών παθήσεων στην ενήλικη ζωή (Shonkoff et al., 2012).
Νεαροί ενήλικες και φοιτητές: Οι φοιτητές και οι νεαροί ενήλικες καλούνται να διαχειριστούν την μετάβαση από την εφηβεία στην ενηλικίωση, γεγονός που συνοδεύεται από ακαδημαϊκές, κοινωνικές και οικονομικές προκλήσεις. Η αβεβαιότητα για το μέλλον, η πίεση για επαγγελματική αποκατάσταση και οι οικονομικές δυσκολίες καθιστούν αυτήν την ομάδα ιδιαίτερα ευάλωτη στο άγχος (Beiter et al., 2015).
Εργαζόμενοι σε απαιτητικά επαγγέλματα: Το εργασιακό stress αποτελεί μία από τις πιο συχνές μορφές άγχους στη σύγχρονη κοινωνία. Ιδιαίτερα εκτεθειμένοι είναι οι επαγγελματίες υγείας, οι εκπαιδευτικοί, οι εργαζόμενοι σε θέσεις ευθύνης, αλλά και όσοι απασχολούνται σε ασταθή, ή χαμηλά αμειβόμενα επαγγέλματα. Το φαινόμενο της «επαγγελματικής εξουθένωσης» (burnout) έχει λάβει διαστάσεις παγκόσμιας επιδημίας (Maslach & Leiter, 2016).
Γυναίκες: Οι γυναίκες αναφέρονται συχνά στη βιβλιογραφία ως πιο ευάλωτες στο stress, όχι μόνο λόγω βιολογικών παραγόντων (ορμονικές διακυμάνσεις, εγκυμοσύνη, εμμηνόπαυση), αλλά και λόγω του κοινωνικού ρόλου που καλούνται να διαδραματίσουν. Ο συνδυασμός επαγγελματικών, οικογενειακών και κοινωνικών απαιτήσεων μπορεί να οδηγήσει σε αυξημένα επίπεδα άγχους (APA, 2019).
Φροντιστές ασθενών και γονείς παιδιών με ειδικές ανάγκες: Οι άνθρωποι που φροντίζουν άτομα με χρόνιες ασθένειες ή αναπηρίες συχνά βιώνουν έντονο και παρατεταμένο stress, γνωστό και ως «stress φροντιστή». Πρόκειται για μια κατηγορία που παρουσιάζει αυξημένο κίνδυνο κατάθλιψης, σωματικής κόπωσης και κοινωνικής απομόνωσης (Schulz & Sherwood, 2008).
Άτομα με χρόνια νοσήματα: Ο χρόνιος πόνος, οι σωματικοί περιορισμοί και η συνεχής αβεβαιότητα για την πορεία τής υγείας συνδέονται με υψηλά επίπεδα stress. Ασθενείς με καρδιαγγειακά νοσήματα, σακχαρώδη διαβήτη, ή καρκίνο αναφέρουν συχνά έντονο άγχος, το οποίο με τη σειρά του επιδεινώνει την πορεία τής ασθένειας (Cohen et al., 2007).
Ηλικιωμένοι: Η τρίτη ηλικία χαρακτηρίζεται από σημαντικές αλλαγές: απώλεια αγαπημένων προσώπων, συνταξιοδότηση, μείωση φυσικών ικανοτήτων. Αυτοί οι παράγοντες μπορούν να αυξήσουν την ψυχική πίεση και το αίσθημα μοναξιάς, καθιστώντας τούς ηλικιωμένους ευάλωτους σε αγχώδεις και καταθλιπτικές διαταραχές (Gum et al., 2009).

Επιπτώσεις του stress στην υγεία

african american businesswoman trying to concentra Το χρόνιο stress δεν είναι απλώς ένα ψυχολογικό βάρος· επηρεάζει ολόκληρο τον οργανισμό. Μεταξύ άλλων:

Ενισχύει τη λειτουργία τού συμπαθητικού νευρικού συστήματος και αυξάνει τα επίπεδα κορτιζόλης.
Συνδέεται με υπέρταση, καρδιαγγειακά νοσήματα και μεταβολικές διαταραχές.
Αποδυναμώνει το ανοσοποιητικό σύστημα.
Επιβαρύνει την ψυχική υγεία, οδηγώντας σε κατάθλιψη, αϋπνία κ.ά.
Μειώνει την ποιότητα ζωής και την ανθεκτικότητα σε νέες προκλήσεις.

Στρατηγικές αντιμετώπισης του stress

Η διαχείριση του stress απαιτεί πολυδιάστατη προσέγγιση. Οι στρατηγικές περιλαμβάνουν αλλαγές στον τρόπο ζωής, ψυχολογική υποστήριξη, αλλά και σωματοθεραπευτικές μεθόδους.

1. Τρόπος ζωής

Σωματική άσκηση: Η τακτική άσκηση μειώνει τα επίπεδα κορτιζόλης και αυξάνει τις ενδορφίνες.
Διατροφή: Ισορροπημένη διατροφή με επαρκή θρεπτικά συστατικά στηρίζει την ψυχική και σωματική ανθεκτικότητα.
Ύπνος: Ο ποιοτικός ύπνος αποτελεί θεμέλιο για την αποκατάσταση του νευρικού συστήματος.
Κοινωνική υποστήριξη: Οι διαπροσωπικές σχέσεις μειώνουν το αίσθημα απομόνωσης.

2. Ψυχολογικές παρεμβάσεις

Γνωσιακή-συμπεριφορική θεραπεία (CBT): Αποτελεσματική στη διαχείριση δυσλειτουργικών σκέψεων.
Mindfulness και διαλογισμός: Ενισχύουν την επίγνωση και μειώνουν τη ροπή προς το άγχος.
Ομαδική θεραπεία, ή ομάδες υποστήριξης: Δημιουργούν αίσθημα κοινότητας.

3. Σωματοθεραπευτικές προσεγγίσεις και η Κρανιοϊερή Θεραπεία Upledger

osteopathy patient getting treatment massage1 Η κρανιοϊερή θεραπεία (CranioSacral Therapy – CST) που αναπτύχθηκε από τον Dr. John Upledger αποτελεί μια ήπια, μη επεμβατική μέθοδο χειροθεραπείας που εστιάζει στη ρύθμιση του Κεντρικού Νευρικού Συστήματος μέσω της βελτίωσης της λειτουργικότητας του κρανιοϊερού συστήματος –δηλαδή του συστήματος των μεμβρανών και του εγκεφαλονωτιαίου υγρού που περιβάλλει τον εγκέφαλο και τον νωτιαίο μυελό. Με απαλές πιέσεις, ο θεραπευτής διευκολύνει την απελευθέρωση περιορισμών στους ιστούς, ενισχύοντας την αυτορρύθμιση του οργανισμού. Έρευνες υποδεικνύουν ότι η CST μπορεί να μειώσει τα επίπεδα άγχους, να βελτιώσει τον ύπνο και να ενισχύσει την αίσθηση χαλάρωσης (Matarán-Peñarrocha et al., 2011). Ιδιαίτερα για άτομα με χρόνιο stress, η κρανιοϊερή θεραπεία μπορεί να λειτουργήσει συμπληρωματικά σε άλλες παρεμβάσεις, επιτρέποντας στο σώμα να ανακτήσει ισορροπία.

4. Ενσωμάτωση στην καθημερινότητα

executives doing yoga Η αντιμετώπιση του stress δεν μπορεί να βασιστεί σε μεμονωμένες παρεμβάσεις. Χρειάζεται καθημερινή φροντίδα:

Σταθερό πρόγραμμα ύπνου και ξεκούρασης.
Συνειδητή ενασχόληση με δραστηριότητες που προσφέρουν χαρά.
Προγραμματισμένη συμμετοχή σε πρακτικές χαλάρωσης (αναπνοές, γιόγκα, CST).
Αναγνώριση των προσωπικών ορίων και διεκδίκηση ισορροπίας σε επαγγελματική και προσωπική ζωή.

Συμπεράσματα

Το stress είναι πια κομμάτι τής καθημερινότητας, αλλά δεν βαραίνει όλους με τον ίδιο τρόπο. Υπάρχουν ομάδες που το νιώθουν πιο έντονα –από τα παιδιά και τους φοιτητές, μέχρι τους εργαζόμενους, τις γυναίκες, τους φροντιστές, τα άτομα με χρόνια προβλήματα υγείας και τους ηλικιωμένους. Η διαχείριση του stress απαιτεί ολιστική προσέγγιση που να περιλαμβάνει υγιεινό τρόπο ζωής, ψυχολογική υποστήριξη και σωματοθεραπευτικές παρεμβάσεις. Στο πλαίσιο αυτό, η κρανιοϊερή θεραπεία Upledger μπορεί να προσφέρει ένα σημαντικό εργαλείο για την ενίσχυση της αυτορρύθμισης του οργανισμού και την καλλιέργεια βαθιάς χαλάρωσης. Η πρόληψη και η διαχείριση του stress δεν είναι πολυτέλεια· είναι απαραίτητη επένδυση για την υγεία, την ποιότητα ζωής και την κοινωνική ευημερία.

Πηγές

American Psychological Association (APA). (2019). Stress in America: Stress and current events.
Beiter, R., Nash, R., McCrady, M., Rhoades, D., Linscomb, M., Clarahan, M., & Sammut, S. (2015). The prevalence and correlates of depression, anxiety, and stress in a sample of college students. Journal of Affective Disorders, 173, 90-96.
Cohen, S., Janicki-Deverts, D., & Miller, G. E. (2007). Psychological stress and disease. JAMA, 298(14), 1685–1687.
Gum, A. M., King-Kallimanis, B., & Kohn, R. (2009). Prevalence of mood, anxiety, and substance-abuse disorders for older Americans in the National Comorbidity Survey–Replication. American Journal of Geriatric Psychiatry, 17(9), 769-781.
Maslach, C., & Leiter, M. P. (2016). Understanding the burnout experience: recent research and its implications for psychiatry. World Psychiatry, 15(2), 103–111.
Matarán-Peñarrocha, G. A., Castro-Sánchez, A. M., García, G. C., Moreno-Lorenzo, C., Carretero, T. L., & Zafra, M. Á. (2011). Influence of craniosacral therapy on anxiety, depression and quality of life in patients with fibromyalgia. Evidence-Based Complementary and Alternative Medicine, 2011, 178769.
Schulz, R., & Sherwood, P. R. (2008). Physical and mental health effects of family caregiving. American Journal of Nursing, 108(9 Suppl), 23–27.
Shonkoff, J. P., Boyce, W. T., & McEwen, B. S. (2012). Neuroscience, molecular biology, and the childhood roots of health disparities: Building a new framework for health promotion and disease prevention. JAMA, 301(21), 2252–2259.
World Health Organization (WHO). (2020). Stress at the workplace.