26 Ιουνίου 2025

Κατηγορία

Κροταφογναθική άρθρωση

# Topics

κροταφογναθική άρθρωση, σύνδρομο κροταφογναθικής άρθρωσης, Physio fp, Δυσλειτουργία κροταφογναθικής άρθρωσης, Βρουξισμός και πόνος σαγονιού, Πόνος κροταφογναθικής άρθρωσης, Κρανιοϊερή θεραπεία για κροταφογναθική άρθρωση, Πρόληψη συνδρόμου κροταφογναθικής άρθρωσης

Social sharing

ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΟ ΣΥΝΔΡΟΜΟ ΤΗΣ ΚΡΟΤΑΦΟΓΝΑΘΙΚΗΣ ΑΡΘΡΩΣΗΣ

Το σύνδρομο της κροταφογναθικής άρθρωσης είναι μια πολύπλευρη και συχνά εξουθενωτική κατάσταση, η οποία ωστόσο μπορεί να αντιμετωπιστεί αποτελεσματικά με την κατάλληλη συνδυαστική θεραπευτική προσέγγιση.

Το σύνδρομο της κροταφογναθικής άρθρωσης αποτελεί μια διαταραχή που μπορεί να επηρεάσει σοβαρά την ποιότητα ζωής τού ατόμου, προκαλώντας πόνο, λειτουργικά προβλήματα και δυσφορία σε καθημερινές δραστηριότητες όπως η μάσηση και η ομιλία. Αφορά μεγάλο μέρος τού πληθυσμού και έχει σύνθετη αιτιολογία που περιλαμβάνει τόσο σωματικούς, όσο και ψυχογενείς παράγοντες. Η κροταφογναθική άρθρωση (ΚΓΑ) είναι η σύνδεση της κάτω γνάθου με το κρανίο και βρίσκεται μπροστά από τα αυτιά. Αποτελεί μία από τις πλέον πολύπλοκες αρθρώσεις τού ανθρώπινου σώματος, καθώς συμμετέχει σε ζωτικές λειτουργίες όπως η ομιλία, η μάσηση και η κατάποση. Όταν διαταράσσεται η λειτουργία της ή των γύρω μυϊκών δομών, εμφανίζεται το σύνδρομο της κροταφογναθικής άρθρωσης, μια κατάσταση που επηρεάζει σημαντικό ποσοστό τού ενήλικου πληθυσμού, με συχνότητα που εκτιμάται μεταξύ 20% και 30% (Okeson, 2019).

Το σύνδρομο της κροταφογναθικής άρθρωσης περιγράφει ένα σύνολο διαταραχών που σχετίζονται με τη λειτουργία τής ίδιας τής άρθρωσης ή των μυών που την περιβάλλουν και ελέγχουν την κίνηση της γνάθου. Τα συμπτώματα διαφέρουν σημαντικά από άτομο σε άτομο και μπορεί να περιλαμβάνουν πόνο ή ευαισθησία στη γνάθο, στο πρόσωπο, στον αυχένα ή γύρω από τα αυτιά, δυσκολία στο άνοιγμα και το κλείσιμο του στόματος, ήχους «κλικ» ή τριξίματος κατά την κίνηση της γνάθου, καθώς και αίσθηση «κλειδώματος» της γνάθου. Ορισμένοι ασθενείς εμφανίζουν πονοκεφάλους, ημικρανίες, ζάλη, εμβοές ή αίσθημα πληρότητας στα αυτιά, ενώ άλλοι παρατηρούν αλλαγές στη σύγκλειση των δοντιών (Wright, 2012).

Η αιτιολογία τού συνδρόμου είναι πολυπαραγοντική. Τραύματα στη γνάθο ή τον αυχένα, όπως απευθείας χτύπημα ή τροχαία ατυχήματα, μπορεί να προκαλέσουν άμεση δυσλειτουργία. Το ψυχολογικό στρες αποτελεί έναν ακόμη βασικό παράγοντα, καθώς μπορεί να οδηγήσει σε έντονη σύσπαση των μυών ή και σε βρουξισμό, δηλαδή σε ακούσιο σφίξιμο ή τρίξιμο των δοντιών, κυρίως κατά τη διάρκεια του ύπνου. Προβλήματα στην οδοντική ευθυγράμμιση, η απώλεια δοντιών και η κακή σύγκλειση μπορούν, επίσης, να επιβαρύνουν την άρθρωση. Παθήσεις όπως η οστεοαρθρίτιδα και η ρευματοειδής αρθρίτιδα, αλλά και συστηματικές διαταραχές, όπως η ινομυαλγία, έχουν συσχετιστεί με την εμφάνιση των συμπτωμάτων (National Institute of Dental and Craniofacial Research, 2018). Η διάγνωση απαιτεί λεπτομερή προσέγγιση από εξειδικευμένο επαγγελματία υγείας, συνήθως οδοντίατρο ή γναθοχειρουργό. Περιλαμβάνει τη λήψη αναλυτικού ιατρικού ιστορικού και την κλινική εξέταση της γνάθου για την ανίχνευση πόνου, περιορισμού της κινητικότητας, ή παθολογικών ήχων. Αν χρειαστεί, χρησιμοποιούνται απεικονιστικές μέθοδοι όπως ακτινογραφία, μαγνητική, ή αξονική τομογραφία για την πλήρη αξιολόγηση των αρθρικών και μαλακών ιστών (Okeson, 2019).

Η θεραπευτική προσέγγιση είναι κυρίως συντηρητική και εξατομικευμένη, ανάλογα με τα χαρακτηριστικά και τη βαρύτητα των συμπτωμάτων. Περιλαμβάνει φαρμακευτική αγωγή με αναλγητικά, μη στεροειδή αντιφλεγμονώδη, μυοχαλαρωτικά και, σε ορισμένες περιπτώσεις, χαμηλές δόσεις αντικαταθλιπτικών για τη διαχείριση χρόνιου πόνου και βελτίωση της ποιότητας του ύπνου. Η χρήση ενδοστοματικού νάρθηκα μπορεί να βοηθήσει στην αποσυμπίεση της άρθρωσης και στον περιορισμό τού βρουξισμού, ιδίως κατά τη διάρκεια της νύχτας. Η φυσικοθεραπεία, με ασκήσεις ενδυνάμωσης και διατάσεις, συμβάλλει στη βελτίωση του εύρους κίνησης και στη μείωση του πόνου (List & Axelsson, 2010).

Οι συμπληρωματικές θεραπείες τελευταία κερδίζουν έδαφος για τον έλεγχο του συνδρόμου τής κροταφογναθικής άρθρωσης. Η Κρανιοϊερή θεραπεία, η οποία βασίζεται σε ήπιους χειρισμούς σύμφωνα με τον Dr Upledger (1987), μπορεί να βελτιώσει τη λειτουργικότητα της κροταφογναθικής άρθρωσης μέσω της μείωσης της έντασης των μυών που την περιβάλλουν και της ενίσχυσης της νευρολογικής ρύθμισης. Πιο πρόσφατες ανασκοπήσεις δείχνουν θετικά αποτελέσματα στη μείωση των συμπτωμάτων τού συνδρόμου (Frank & Soria, 2025).

Σε περιπτώσεις που η συντηρητική θεραπεία αποτυγχάνει, μπορούν να εξεταστούν επεμβατικές μέθοδοι, όπως οι ενέσεις κορτικοστεροειδών ή βοτουλινικής τοξίνης (Botox) για την ανακούφιση από τον πόνο και τη μυϊκή σύσπαση. Η χειρουργική παρέμβαση αποτελεί την έσχατη λύση και περιλαμβάνει αρθροσκόπηση, ή άλλες τεχνικές αποκατάστασης (Dimitroulis, 2018).

Η πρόληψη του συνδρόμου τής κροταφογναθικής άρθρωσης περιλαμβάνει τη μείωση του άγχους. Τεχνικές χαλάρωσης, όπως η γιόγκα, ο διαλογισμός, ή η αναπνευστική γυμναστική μπορούν να βοηθήσουν στη μείωση της έντασης στους μύες τού προσώπου. Την αποφυγή καταπόνησης της γνάθου με αποχή από τη συχνή μάσηση τσίχλας ή σκληρών τροφών. Εάν έχετε την τάση να σφίγγετε ή να τρίβετε τα δόντια σας, συμβουλευτείτε τον οδοντίατρό σας για έναν νάρθηκα. Διατήρηση σωστής στάσης σώματος, ή η κακή στάση τού σώματος μπορεί να επηρεάσει και την γνάθο.

Συνοψίζοντας, η έγκαιρη παρέμβαση από ειδικούς επαγγελματίες υγείας μπορεί να προσφέρει σημαντική ανακούφιση και να βελτιώσει την ποιότητα ζωής των ασθενών.

Πηγές

Okeson JP. (2019). *Management of temporomandibular disorders and occlusion*. Elsevier.
Wright EF. (2012). *Manual of TMJ disorders*. John Wiley & Sons.
National Institute of Dental and Craniofacial Research. (2018). *TMJ Disorders*. Διαθέσιμο στο: [https://www.nidcr.nih.gov/health-information/tmj](https://www.nidcr.nih.gov/health-information/tmj)
Dimitroulis G. (2018). The role of surgery in the management of temporomandibular joint disorders: a review of the literature. *Int J Oral Maxillofac Surg*, 47(4):481-490.
List T, Axelsson S. (2010). Physical therapy in the management of TMD. *J Oral Rehabil*, 37(5):330-337.
Upledger JE. (1987). *Craniosacral Therapy: Touchstone for Natural Healing*. North Atlantic Books.
Frank JD, Soria RE. (2025). The effectiveness of craniosacral therapy in the management of temporomandibular joint dysfunction: A systematic review. *J Bodyw Mov Ther* (υπό δημοσίευση).

ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΤΙΓΓΙΝΑΓΚΑΣ, MSc, Υπ. Διδάκτορας

Φυσικοθεραπευτής

Στην ίδια κατηγορία

Τελευταία άρθρα

ΘΕΡΑΠΕΙΑ ΤΟΥ ΔΕΥΤΕΡΟΠΑΘΟΥΣ ΛΕΜΦΟΙΔΗΜΑΤΟΣ ΜΕΤΑ ΑΠΟ ΚΑΡΚΙΝΟ ΤΟΥ ΜΑΣΤΟΥ

04 Οκτωβρίου 2025 | Αθηνάς Κατσιμήτρου - Τιγγινάγκα, Mld/Cdt | Καρκίνος του Μαστού

Το δευτεροπαθές λεμφοίδημα του άνω άκρου αποτελεί μία από τις σημαντικότερες επιπλοκές της θεραπείας του καρκίνου του μαστού, επηρεάζοντας σημαντικά την ποιότητα ζωής των γυναικών.

ΑΥΧΕΝΙΚΟΣ ΠΟΝΟΣ

04 Οκτωβρίου 2025 | Χαράλαμπος Τιγγινάγκας MSc, Υπ. Διδάκτορας | Αυχενικό Σύνδρομο

Ο αυχενικός πόνος και το αίσθημα δυσκαμψίας, ή "πιασίματος" στον αυχένα είναι από τις συχνότερες αιτίες αναζήτησης ιατρικής βοήθειας στον σύγχρονο κόσμο.

ΣΥΝΔΡΟΜΟ ΘΩΡΑΚΙΚΗΣ ΕΞΟΔΟΥ: ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ

03 Οκτωβρίου 2025 | Χαράλαμπος Τιγγινάγκας MSc, Υπ. Διδάκτορας | Σύνδρομο Θωρακικής εξόδου

Το Σύνδρομο Θωρακικής Εξόδου συνιστά μια ετερογενή και αμφιλεγόμενη νοσολογική οντότητα με σημαντικές επιπτώσεις στην καθημερινή λειτουργία και δραστηριότητα του ατόμου.

ΠΟΙΕΣ ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΑΝΘΡΩΠΩΝ ΕΙΝΑΙ ΕΥΑΛΩΤΕΣ ΣΤΟ STRESS ΚΑΙ ΠΩΣ ΜΠΟΡΟΥΝ ΝΑ ΤΟ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΤΟΥΝ

03 Οκτωβρίου 2025 | Χαράλαμπος Τιγγινάγκας MSc, Υπ. Διδάκτορας | Άγχος - stress

Το stress – ή αλλιώς άγχος – είναι η φυσική αντίδραση του σώματος όταν νιώθει πίεση, ή απειλή. Ωστόσο, δεν το βιώνουμε όλοι με τον ίδιο τρόπο∙ για κάποιους γίνεται απλή πρόκληση, ενώ για άλλους βαριά καθημερινή δοκιμασία.

stressed woman siting at desk in office surrounded Σε μικρές δόσεις το stress μπορεί να λειτουργήσει ως κινητήρια δύναμη, όμως όταν γίνεται χρόνιο ή υπερβολικό διαβρώνει την ψυχική και σωματική υγεία. Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (WHO, 2020), το stress θεωρείται ένας από τους μεγαλύτερους παράγοντες κινδύνου για την υγεία στον 21ο αιώνα, επηρεάζοντας τόσο την ποιότητα ζωής, όσο και την εμφάνιση χρόνιων νοσημάτων. Υπάρχουν κατηγορίες τού πληθυσμού που αποδεικνύονται πιο ευάλωτες είτε λόγω βιολογικών παραγόντων, είτε λόγω κοινωνικών και επαγγελματικών συνθηκών, είτε λόγω ιδιαίτερων απαιτήσεων στη ζωή τους. Η κατανόηση αυτών των ομάδων είναι κρίσιμη, καθώς βοηθά στην ανάπτυξη πιο στοχευμένων στρατηγικών πρόληψης και παρέμβασης.

Ευάλωτες κατηγορίες ανθρώπων στο stress

Παιδιά και έφηβοι: Τα παιδιά και οι έφηβοι βιώνουν stress που προκαλείται από ποικίλες πηγές: τις σχολικές απαιτήσεις, τις εξετάσεις, τον κοινωνικό ανταγωνισμό, ακόμη και από την πίεση που ασκούν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Το παιδικό και εφηβικό νευρικό σύστημα βρίσκεται σε φάση ανάπτυξης, γεγονός που καθιστά αυτήν την ομάδα περισσότερο εκτεθειμένη στις αρνητικές συνέπειες του άγχους. Έρευνες δείχνουν ότι η παιδική έκθεση σε χρόνιο stress συνδέεται με αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης αγχωδών διαταραχών, κατάθλιψης, αλλά και σωματικών παθήσεων στην ενήλικη ζωή (Shonkoff et al., 2012).
Νεαροί ενήλικες και φοιτητές: Οι φοιτητές και οι νεαροί ενήλικες καλούνται να διαχειριστούν την μετάβαση από την εφηβεία στην ενηλικίωση, γεγονός που συνοδεύεται από ακαδημαϊκές, κοινωνικές και οικονομικές προκλήσεις. Η αβεβαιότητα για το μέλλον, η πίεση για επαγγελματική αποκατάσταση και οι οικονομικές δυσκολίες καθιστούν αυτήν την ομάδα ιδιαίτερα ευάλωτη στο άγχος (Beiter et al., 2015).
Εργαζόμενοι σε απαιτητικά επαγγέλματα: Το εργασιακό stress αποτελεί μία από τις πιο συχνές μορφές άγχους στη σύγχρονη κοινωνία. Ιδιαίτερα εκτεθειμένοι είναι οι επαγγελματίες υγείας, οι εκπαιδευτικοί, οι εργαζόμενοι σε θέσεις ευθύνης, αλλά και όσοι απασχολούνται σε ασταθή, ή χαμηλά αμειβόμενα επαγγέλματα. Το φαινόμενο της «επαγγελματικής εξουθένωσης» (burnout) έχει λάβει διαστάσεις παγκόσμιας επιδημίας (Maslach & Leiter, 2016).
Γυναίκες: Οι γυναίκες αναφέρονται συχνά στη βιβλιογραφία ως πιο ευάλωτες στο stress, όχι μόνο λόγω βιολογικών παραγόντων (ορμονικές διακυμάνσεις, εγκυμοσύνη, εμμηνόπαυση), αλλά και λόγω του κοινωνικού ρόλου που καλούνται να διαδραματίσουν. Ο συνδυασμός επαγγελματικών, οικογενειακών και κοινωνικών απαιτήσεων μπορεί να οδηγήσει σε αυξημένα επίπεδα άγχους (APA, 2019).
Φροντιστές ασθενών και γονείς παιδιών με ειδικές ανάγκες: Οι άνθρωποι που φροντίζουν άτομα με χρόνιες ασθένειες ή αναπηρίες συχνά βιώνουν έντονο και παρατεταμένο stress, γνωστό και ως «stress φροντιστή». Πρόκειται για μια κατηγορία που παρουσιάζει αυξημένο κίνδυνο κατάθλιψης, σωματικής κόπωσης και κοινωνικής απομόνωσης (Schulz & Sherwood, 2008).
Άτομα με χρόνια νοσήματα: Ο χρόνιος πόνος, οι σωματικοί περιορισμοί και η συνεχής αβεβαιότητα για την πορεία τής υγείας συνδέονται με υψηλά επίπεδα stress. Ασθενείς με καρδιαγγειακά νοσήματα, σακχαρώδη διαβήτη, ή καρκίνο αναφέρουν συχνά έντονο άγχος, το οποίο με τη σειρά του επιδεινώνει την πορεία τής ασθένειας (Cohen et al., 2007).
Ηλικιωμένοι: Η τρίτη ηλικία χαρακτηρίζεται από σημαντικές αλλαγές: απώλεια αγαπημένων προσώπων, συνταξιοδότηση, μείωση φυσικών ικανοτήτων. Αυτοί οι παράγοντες μπορούν να αυξήσουν την ψυχική πίεση και το αίσθημα μοναξιάς, καθιστώντας τούς ηλικιωμένους ευάλωτους σε αγχώδεις και καταθλιπτικές διαταραχές (Gum et al., 2009).

Επιπτώσεις του stress στην υγεία

african american businesswoman trying to concentra Το χρόνιο stress δεν είναι απλώς ένα ψυχολογικό βάρος· επηρεάζει ολόκληρο τον οργανισμό. Μεταξύ άλλων:

Ενισχύει τη λειτουργία τού συμπαθητικού νευρικού συστήματος και αυξάνει τα επίπεδα κορτιζόλης.
Συνδέεται με υπέρταση, καρδιαγγειακά νοσήματα και μεταβολικές διαταραχές.
Αποδυναμώνει το ανοσοποιητικό σύστημα.
Επιβαρύνει την ψυχική υγεία, οδηγώντας σε κατάθλιψη, αϋπνία κ.ά.
Μειώνει την ποιότητα ζωής και την ανθεκτικότητα σε νέες προκλήσεις.

Στρατηγικές αντιμετώπισης του stress

Η διαχείριση του stress απαιτεί πολυδιάστατη προσέγγιση. Οι στρατηγικές περιλαμβάνουν αλλαγές στον τρόπο ζωής, ψυχολογική υποστήριξη, αλλά και σωματοθεραπευτικές μεθόδους.

1. Τρόπος ζωής

Σωματική άσκηση: Η τακτική άσκηση μειώνει τα επίπεδα κορτιζόλης και αυξάνει τις ενδορφίνες.
Διατροφή: Ισορροπημένη διατροφή με επαρκή θρεπτικά συστατικά στηρίζει την ψυχική και σωματική ανθεκτικότητα.
Ύπνος: Ο ποιοτικός ύπνος αποτελεί θεμέλιο για την αποκατάσταση του νευρικού συστήματος.
Κοινωνική υποστήριξη: Οι διαπροσωπικές σχέσεις μειώνουν το αίσθημα απομόνωσης.

2. Ψυχολογικές παρεμβάσεις

Γνωσιακή-συμπεριφορική θεραπεία (CBT): Αποτελεσματική στη διαχείριση δυσλειτουργικών σκέψεων.
Mindfulness και διαλογισμός: Ενισχύουν την επίγνωση και μειώνουν τη ροπή προς το άγχος.
Ομαδική θεραπεία, ή ομάδες υποστήριξης: Δημιουργούν αίσθημα κοινότητας.

3. Σωματοθεραπευτικές προσεγγίσεις και η Κρανιοϊερή Θεραπεία Upledger

osteopathy patient getting treatment massage1 Η κρανιοϊερή θεραπεία (CranioSacral Therapy – CST) που αναπτύχθηκε από τον Dr. John Upledger αποτελεί μια ήπια, μη επεμβατική μέθοδο χειροθεραπείας που εστιάζει στη ρύθμιση του Κεντρικού Νευρικού Συστήματος μέσω της βελτίωσης της λειτουργικότητας του κρανιοϊερού συστήματος –δηλαδή του συστήματος των μεμβρανών και του εγκεφαλονωτιαίου υγρού που περιβάλλει τον εγκέφαλο και τον νωτιαίο μυελό. Με απαλές πιέσεις, ο θεραπευτής διευκολύνει την απελευθέρωση περιορισμών στους ιστούς, ενισχύοντας την αυτορρύθμιση του οργανισμού. Έρευνες υποδεικνύουν ότι η CST μπορεί να μειώσει τα επίπεδα άγχους, να βελτιώσει τον ύπνο και να ενισχύσει την αίσθηση χαλάρωσης (Matarán-Peñarrocha et al., 2011). Ιδιαίτερα για άτομα με χρόνιο stress, η κρανιοϊερή θεραπεία μπορεί να λειτουργήσει συμπληρωματικά σε άλλες παρεμβάσεις, επιτρέποντας στο σώμα να ανακτήσει ισορροπία.

4. Ενσωμάτωση στην καθημερινότητα

executives doing yoga Η αντιμετώπιση του stress δεν μπορεί να βασιστεί σε μεμονωμένες παρεμβάσεις. Χρειάζεται καθημερινή φροντίδα:

Σταθερό πρόγραμμα ύπνου και ξεκούρασης.
Συνειδητή ενασχόληση με δραστηριότητες που προσφέρουν χαρά.
Προγραμματισμένη συμμετοχή σε πρακτικές χαλάρωσης (αναπνοές, γιόγκα, CST).
Αναγνώριση των προσωπικών ορίων και διεκδίκηση ισορροπίας σε επαγγελματική και προσωπική ζωή.

Συμπεράσματα

Το stress είναι πια κομμάτι τής καθημερινότητας, αλλά δεν βαραίνει όλους με τον ίδιο τρόπο. Υπάρχουν ομάδες που το νιώθουν πιο έντονα –από τα παιδιά και τους φοιτητές, μέχρι τους εργαζόμενους, τις γυναίκες, τους φροντιστές, τα άτομα με χρόνια προβλήματα υγείας και τους ηλικιωμένους. Η διαχείριση του stress απαιτεί ολιστική προσέγγιση που να περιλαμβάνει υγιεινό τρόπο ζωής, ψυχολογική υποστήριξη και σωματοθεραπευτικές παρεμβάσεις. Στο πλαίσιο αυτό, η κρανιοϊερή θεραπεία Upledger μπορεί να προσφέρει ένα σημαντικό εργαλείο για την ενίσχυση της αυτορρύθμισης του οργανισμού και την καλλιέργεια βαθιάς χαλάρωσης. Η πρόληψη και η διαχείριση του stress δεν είναι πολυτέλεια· είναι απαραίτητη επένδυση για την υγεία, την ποιότητα ζωής και την κοινωνική ευημερία.

Πηγές

American Psychological Association (APA). (2019). Stress in America: Stress and current events.
Beiter, R., Nash, R., McCrady, M., Rhoades, D., Linscomb, M., Clarahan, M., & Sammut, S. (2015). The prevalence and correlates of depression, anxiety, and stress in a sample of college students. Journal of Affective Disorders, 173, 90-96.
Cohen, S., Janicki-Deverts, D., & Miller, G. E. (2007). Psychological stress and disease. JAMA, 298(14), 1685–1687.
Gum, A. M., King-Kallimanis, B., & Kohn, R. (2009). Prevalence of mood, anxiety, and substance-abuse disorders for older Americans in the National Comorbidity Survey–Replication. American Journal of Geriatric Psychiatry, 17(9), 769-781.
Maslach, C., & Leiter, M. P. (2016). Understanding the burnout experience: recent research and its implications for psychiatry. World Psychiatry, 15(2), 103–111.
Matarán-Peñarrocha, G. A., Castro-Sánchez, A. M., García, G. C., Moreno-Lorenzo, C., Carretero, T. L., & Zafra, M. Á. (2011). Influence of craniosacral therapy on anxiety, depression and quality of life in patients with fibromyalgia. Evidence-Based Complementary and Alternative Medicine, 2011, 178769.
Schulz, R., & Sherwood, P. R. (2008). Physical and mental health effects of family caregiving. American Journal of Nursing, 108(9 Suppl), 23–27.
Shonkoff, J. P., Boyce, W. T., & McEwen, B. S. (2012). Neuroscience, molecular biology, and the childhood roots of health disparities: Building a new framework for health promotion and disease prevention. JAMA, 301(21), 2252–2259.
World Health Organization (WHO). (2020). Stress at the workplace.