27 Ιουνίου 2018

Κατηγορία

Οσφυαλγία

# Topics

πόνος, Σπονδυλική στήλη, Οσφυαλγία, μυοσκελετικός πόνος, μυοσκελετικό σύστημα, μυοσκελετικές παθήσεις, απιοειδής μυς, ιερολαγόνιες αρθρώσεις

Social sharing

ΤΟ ΣΥΝΔΡΟΜΟ ΤΟΥ ΑΠΙΟΕΙΔΟΥΣ ΜΥΟΣ ΩΣ ΑΙΤΙΑ ΙΣΧΙΑΛΓΙΑΣ

Ο απιοειδής μυς μπορεί να είναι ο απρόβλεπτος παράγοντας πρόκλησης ισχιαλγίας και χρόνιου πόνου στη λεκάνη.

Οι ιερολαγόνιες αρθρώσεις και ο απιοειδής μυς συνδέονται στενά, σχηματίζοντας έναν σύνθετο μηχανισμό που επηρεάζει την ελάχιστη κινητικότητα του ιερού οστού και τη σταθερότητα της λεκάνης. Ο απιοειδής μυς διαδραματίζει κρίσιμο ρόλο στη σταθεροποίηση του ισχίου και των ιερολαγόνιων αρθρώσεων, με την ανισορροπία του στη σχέση μήκους -δύναμης να επηρεάζει σημαντικά τη λειτουργική ακεραιότητα της περιοχής. Η διαταραχή στη βιομηχανική των ιερολαγόνιων αρθρώσεων μπορεί να οδηγήσει σε δυσλειτουργία τής πυέλου, προκαλώντας πόνο και περιορισμό τής κινητικότητας. Κλινικά, τόσο η δυσλειτουργία των ιερολαγόνιων αρθρώσεων, όσο και το σύνδρομο του απιοειδούς μυός μπορούν να εκδηλωθούν με συμπτώματα που μιμούνται την ισχιαλγία, η οποία επηρεάζει περίπου το 40% των ενηλίκων κάποια στιγμή στη ζωή τους (McCrory & Bell, 1999).

Σύνδρομο Απιοειδούς Μυός και Ισχιακό Νεύρο

Σε αντίθεση με τις διαταραχές των ιερολαγόνιων αρθρώσεων, το σύνδρομο απιοειδούς μυός θεωρείται σύνδρομο λειτουργικής παγίδευσης του ισχιακού νεύρου, το οποίο προκύπτει λόγω της ανατομικής του σχέσης με τον μυ. Το ισχιακό νεύρο διέρχεται κάτω από τον απιοειδή μυ στο 87% του πληθυσμού, ενώ στο υπόλοιπο 13% περνά -είτε τμηματικά, είτε εξολοκλήρου- διαμέσου του μυός (Retzlaff et al., 1973). Αυτή η ανατομική παραλλαγή από μόνη της δεν είναι απαραίτητα παθολογική, αλλά σε συνδυασμό με λειτουργικές διαταραχές ή μυϊκή δυσλειτουργία μπορεί να οδηγήσει σε μηχανική πίεση του νεύρου. Παράγοντες όπως: παρατεταμένη καθιστή θέση, υπερβολική χρήση τού μυός λόγω αθλητικών δραστηριοτήτων, ή τραυματισμοί μπορούν να συμβάλλουν στην ανάπτυξη του συνδρόμου. Οι ασθενείς μπορεί να εμφανίσουν πόνο, αίσθημα καύσου, ή μουδιάσματος κατά μήκος τής κατανομής τού ισχιακού νεύρου.Ω στόσο το ερώτημα παραμένει: γιατί ορισμένα άτομα εμφανίζουν συμπτώματα, ενώ άλλα όχι; Η απάντηση ενδέχεται να σχετίζεται με παραγοντικούς μηχανισμούς, όπως η ένταση και η διάρκεια της πίεσης, η ύπαρξη συνοδών μυοσκελετικών δυσλειτουργιών και η ατομική βιομηχανική διαφοροποίηση κάθε ασθενούς.

Η νευροπαθοφυσιολογία υποδεικνύει ότι για να εμφανιστούν συμπτώματα, το ισχιακό νεύρο πρέπει να υποστεί μηχανική συμπίεση ή ερεθισμό, που μπορεί να προκληθεί από μυϊκό σπασμό, υπερτονία, ή μετατόπιση της θέσης τού απιοειδούς μυός. Αυτό οδηγεί σε ενδονευρικό οίδημα, το οποίο επηρεάζει την αγγειακή ροή και την οξυγόνωση του νεύρου, προκαλώντας νευρολογικά συμπτώματα όπως πόνο, αίσθηση καύσου, μυρμήγκιασμα, μούδιασμα και μυϊκή αδυναμία στα κάτω άκρα. Επιπλέον, η χρόνια συμπίεση μπορεί να οδηγήσει σε φλεγμονώδεις αντιδράσεις και μεταβολές στη δομή του νευρικού οδηγήσει σε φλεγμονώδεις αντιδράσεις και μεταβολές στη δομή τού νευρικού ιστού, ενισχύοντας την παθολογική κατάσταση. Μελέτες δείχνουν ότι περίπου το 40% των περιπτώσεων μη-δισκογενούς ισχιαλγίας σχετίζονται με δυσλειτουργία των ιερολαγόνιων αρθρώσεων και το σύνδρομο του απιοειδούς μυός (McCrory & Bell, 1999).

Βιομηχανικές Προσαρμογές και Μορφολογικές Μεταβολές

Ο απιοειδής μυς, ως βασικός σταθεροποιητής των ιερολαγόνιων αρθρώσεων, υπόκειται σε υψηλά φορτία κατά τη διάρκεια της κινητικής δραστηριότητας, ιδιαίτερα σε δραστηριότητες που περιλαμβάνουν περιστροφή τού ισχίου, ή παρατεταμένη χρήση τού μυός, όπως το τρέξιμο, ή η καθιστή θέση για μεγάλα χρονικά διαστήματα. Η μορφολογία τής λεκάνης και η λειτουργική της αλληλεπίδραση με τα κάτω άκρα επηρεάζουν άμεσα τη θέση και τη δράση τού απιοειδούς μυός. Παθολογικές αλλαγές στη λεκάνη, όπως στροφή λόγω πρηνισμού τού άκρου ποδός, ανισοσκελία, ή αλλαγές στη φυσιολογική κλίση τής πυέλου μπορούν να μεταβάλουν την ευθυγράμμιση του απιοειδούς μυός, με αποτέλεσμα την αύξηση της μηχανικής φόρτισης και την πιθανότητα ανάπτυξης μυϊκής δυσλειτουργίας. Αυτές οι αλλαγές ενδέχεται να δημιουργήσουν συνθήκες μηχανικής παγίδευσης του ισχιακού νεύρου μεταξύ τού μυός και των γειτονικών οστών ή συνδέσμων, οδηγώντας σε νευρολογικά συμπτώματα, όπως πόνος, παραισθησίες και μειωμένη λειτουργικότητα του κάτω άκρου (Retzlaff et al., 1973).

Η ασυμμετρία στο κάτω τεταρτημόριο του σώματος είτε λόγω ανισοσκελίας, είτε λόγω μυϊκής ανισορροπίας ή μεταβολών στη βάδιση μπορεί να επιφέρει προοδευτικές λειτουργικές προσαρμογές στις ιερολαγόνιες αρθρώσεις. Αυτές οι προσαρμογές μπορούν να οδηγήσουν σε αλλαγές στη θέση και τη μηχανική λειτουργία τού ιερού οστού, δημιουργώντας ένα φαινόμενο αλυσιδωτών αντιδράσεων που επηρεάζουν τη σταθερότητα της λεκάνης και την τάση που ασκείται στο ισχιακό νεύρο. Η ανακατανομή φορτίων και η τροποποίηση της ευθυγράμμισης του πυελικού δακτυλίου μπορεί να αυξήσει την πιθανότητα συμπίεσης του ισχιακού νεύρου, ιδιαίτερα στην περιοχή τού απιοειδούς μυός. Σε ορισμένες περιπτώσεις η παγίδευση του νεύρου μπορεί να συμβεί στην αντίθετη πλευρά τής αρχικής δυσλειτουργίας, λόγω των αντισταθμιστικών μηχανισμών που ενεργοποιούνται στο μυοσκελετικό σύστημα. Αυτός ο μηχανισμός μπορεί να οδηγήσει σε μια περίπλοκη κλινική εικόνα, όπου η συμπτωματολογία μπορεί να είναι ασαφής και να περιλαμβάνει αμφοτερόπλευρο πόνο, μυϊκή αδυναμία, ή νευροπαθητικά συμπτώματα κατά μήκος τού κάτω άκρου.

Κλινική Προσέγγιση και Θεραπευτική Παρέμβαση

Η διάγνωση του συνδρόμου απιοειδούς μυός δεν πρέπει να γίνεται απομονωμένα, καθώς συχνά συνυπάρχουν και άλλες μυοσκελετικές δυσλειτουργίες, όπως δυσλειτουργία των ιερολαγόνιων αρθρώσεων, υπερτονία άλλων έξω στροφέων τού ισχίου και μηχανικές ανισορροπίες στην οσφυοϊερή περιοχή. Για τον λόγο αυτό, η ολοκληρωμένη αξιολόγηση της κλινικής εικόνας είναι απαραίτητη, συμπεριλαμβανομένων νευρολογικών εξετάσεων και δυναμικής ανάλυσης της κίνησης.

Η θεραπευτική παρέμβαση πρέπει να είναι εξατομικευμένη και να περιλαμβάνει κινησιοθεραπεία, διατάσεις και ενίσχυση των έξω στροφέων τού ισχίου, προκειμένου να μειωθεί η μηχανική φόρτιση στον απιοειδή μυ και να ελαχιστοποιηθεί η πιθανότητα παγίδευσης του ισχιακού νεύρου. Παράλληλα, μπορεί να εφαρμοστούν τεχνικές μυοπεριτονιακής απελευθέρωσης, κινητοποίηση των ιερολαγόνιων αρθρώσεων και εργονομικές παρεμβάσεις για τη βελτίωση της στάσης τού σώματος. Επιπλέον, η αξιολόγηση της βάδισης, της μυϊκής συμμετρίας και της συνολικής κινητικής αλυσίδας είναι απαραίτητη για τη διόρθωση πιθανών λειτουργικών ανισορροπιών και την αποτροπή επανεμφάνισης των συμπτωμάτων.

Πηγές

McCrory P, Bell S. Nerve entrapment syndromes as a cause of pain in the hip, groin and buttock. Sports Medicine, 1999 Apr;27(4):261-74.
Retzlaff E, Berry AH, Haight AS, et al. "The Piriformis Muscle Syndrome."Journal of the American Osteopathic Association;73:799-807.

ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΤΙΓΓΙΝΑΓΚΑΣ, MSc, Υπ. Διδάκτορας

Φυσικοθεραπευτής

Στην ίδια κατηγορία

Τελευταία άρθρα

ΘΕΡΑΠΕΙΑ ΤΟΥ ΔΕΥΤΕΡΟΠΑΘΟΥΣ ΛΕΜΦΟΙΔΗΜΑΤΟΣ ΜΕΤΑ ΑΠΟ ΚΑΡΚΙΝΟ ΤΟΥ ΜΑΣΤΟΥ

04 Οκτωβρίου 2025 | Αθηνάς Κατσιμήτρου - Τιγγινάγκα, Mld/Cdt | Καρκίνος του Μαστού

Το δευτεροπαθές λεμφοίδημα του άνω άκρου αποτελεί μία από τις σημαντικότερες επιπλοκές της θεραπείας του καρκίνου του μαστού, επηρεάζοντας σημαντικά την ποιότητα ζωής των γυναικών.

ΑΥΧΕΝΙΚΟΣ ΠΟΝΟΣ

04 Οκτωβρίου 2025 | Χαράλαμπος Τιγγινάγκας MSc, Υπ. Διδάκτορας | Αυχενικό Σύνδρομο

Ο αυχενικός πόνος και το αίσθημα δυσκαμψίας, ή "πιασίματος" στον αυχένα είναι από τις συχνότερες αιτίες αναζήτησης ιατρικής βοήθειας στον σύγχρονο κόσμο.

ΣΥΝΔΡΟΜΟ ΘΩΡΑΚΙΚΗΣ ΕΞΟΔΟΥ: ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ

03 Οκτωβρίου 2025 | Χαράλαμπος Τιγγινάγκας MSc, Υπ. Διδάκτορας | Σύνδρομο Θωρακικής εξόδου

Το Σύνδρομο Θωρακικής Εξόδου συνιστά μια ετερογενή και αμφιλεγόμενη νοσολογική οντότητα με σημαντικές επιπτώσεις στην καθημερινή λειτουργία και δραστηριότητα του ατόμου.

ΠΟΙΕΣ ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΑΝΘΡΩΠΩΝ ΕΙΝΑΙ ΕΥΑΛΩΤΕΣ ΣΤΟ STRESS ΚΑΙ ΠΩΣ ΜΠΟΡΟΥΝ ΝΑ ΤΟ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΤΟΥΝ

03 Οκτωβρίου 2025 | Χαράλαμπος Τιγγινάγκας MSc, Υπ. Διδάκτορας | Άγχος - stress

Το stress – ή αλλιώς άγχος – είναι η φυσική αντίδραση του σώματος όταν νιώθει πίεση, ή απειλή. Ωστόσο, δεν το βιώνουμε όλοι με τον ίδιο τρόπο∙ για κάποιους γίνεται απλή πρόκληση, ενώ για άλλους βαριά καθημερινή δοκιμασία.

stressed woman siting at desk in office surrounded Σε μικρές δόσεις το stress μπορεί να λειτουργήσει ως κινητήρια δύναμη, όμως όταν γίνεται χρόνιο ή υπερβολικό διαβρώνει την ψυχική και σωματική υγεία. Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (WHO, 2020), το stress θεωρείται ένας από τους μεγαλύτερους παράγοντες κινδύνου για την υγεία στον 21ο αιώνα, επηρεάζοντας τόσο την ποιότητα ζωής, όσο και την εμφάνιση χρόνιων νοσημάτων. Υπάρχουν κατηγορίες τού πληθυσμού που αποδεικνύονται πιο ευάλωτες είτε λόγω βιολογικών παραγόντων, είτε λόγω κοινωνικών και επαγγελματικών συνθηκών, είτε λόγω ιδιαίτερων απαιτήσεων στη ζωή τους. Η κατανόηση αυτών των ομάδων είναι κρίσιμη, καθώς βοηθά στην ανάπτυξη πιο στοχευμένων στρατηγικών πρόληψης και παρέμβασης.

Ευάλωτες κατηγορίες ανθρώπων στο stress

Παιδιά και έφηβοι: Τα παιδιά και οι έφηβοι βιώνουν stress που προκαλείται από ποικίλες πηγές: τις σχολικές απαιτήσεις, τις εξετάσεις, τον κοινωνικό ανταγωνισμό, ακόμη και από την πίεση που ασκούν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Το παιδικό και εφηβικό νευρικό σύστημα βρίσκεται σε φάση ανάπτυξης, γεγονός που καθιστά αυτήν την ομάδα περισσότερο εκτεθειμένη στις αρνητικές συνέπειες του άγχους. Έρευνες δείχνουν ότι η παιδική έκθεση σε χρόνιο stress συνδέεται με αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης αγχωδών διαταραχών, κατάθλιψης, αλλά και σωματικών παθήσεων στην ενήλικη ζωή (Shonkoff et al., 2012).
Νεαροί ενήλικες και φοιτητές: Οι φοιτητές και οι νεαροί ενήλικες καλούνται να διαχειριστούν την μετάβαση από την εφηβεία στην ενηλικίωση, γεγονός που συνοδεύεται από ακαδημαϊκές, κοινωνικές και οικονομικές προκλήσεις. Η αβεβαιότητα για το μέλλον, η πίεση για επαγγελματική αποκατάσταση και οι οικονομικές δυσκολίες καθιστούν αυτήν την ομάδα ιδιαίτερα ευάλωτη στο άγχος (Beiter et al., 2015).
Εργαζόμενοι σε απαιτητικά επαγγέλματα: Το εργασιακό stress αποτελεί μία από τις πιο συχνές μορφές άγχους στη σύγχρονη κοινωνία. Ιδιαίτερα εκτεθειμένοι είναι οι επαγγελματίες υγείας, οι εκπαιδευτικοί, οι εργαζόμενοι σε θέσεις ευθύνης, αλλά και όσοι απασχολούνται σε ασταθή, ή χαμηλά αμειβόμενα επαγγέλματα. Το φαινόμενο της «επαγγελματικής εξουθένωσης» (burnout) έχει λάβει διαστάσεις παγκόσμιας επιδημίας (Maslach & Leiter, 2016).
Γυναίκες: Οι γυναίκες αναφέρονται συχνά στη βιβλιογραφία ως πιο ευάλωτες στο stress, όχι μόνο λόγω βιολογικών παραγόντων (ορμονικές διακυμάνσεις, εγκυμοσύνη, εμμηνόπαυση), αλλά και λόγω του κοινωνικού ρόλου που καλούνται να διαδραματίσουν. Ο συνδυασμός επαγγελματικών, οικογενειακών και κοινωνικών απαιτήσεων μπορεί να οδηγήσει σε αυξημένα επίπεδα άγχους (APA, 2019).
Φροντιστές ασθενών και γονείς παιδιών με ειδικές ανάγκες: Οι άνθρωποι που φροντίζουν άτομα με χρόνιες ασθένειες ή αναπηρίες συχνά βιώνουν έντονο και παρατεταμένο stress, γνωστό και ως «stress φροντιστή». Πρόκειται για μια κατηγορία που παρουσιάζει αυξημένο κίνδυνο κατάθλιψης, σωματικής κόπωσης και κοινωνικής απομόνωσης (Schulz & Sherwood, 2008).
Άτομα με χρόνια νοσήματα: Ο χρόνιος πόνος, οι σωματικοί περιορισμοί και η συνεχής αβεβαιότητα για την πορεία τής υγείας συνδέονται με υψηλά επίπεδα stress. Ασθενείς με καρδιαγγειακά νοσήματα, σακχαρώδη διαβήτη, ή καρκίνο αναφέρουν συχνά έντονο άγχος, το οποίο με τη σειρά του επιδεινώνει την πορεία τής ασθένειας (Cohen et al., 2007).
Ηλικιωμένοι: Η τρίτη ηλικία χαρακτηρίζεται από σημαντικές αλλαγές: απώλεια αγαπημένων προσώπων, συνταξιοδότηση, μείωση φυσικών ικανοτήτων. Αυτοί οι παράγοντες μπορούν να αυξήσουν την ψυχική πίεση και το αίσθημα μοναξιάς, καθιστώντας τούς ηλικιωμένους ευάλωτους σε αγχώδεις και καταθλιπτικές διαταραχές (Gum et al., 2009).

Επιπτώσεις του stress στην υγεία

african american businesswoman trying to concentra Το χρόνιο stress δεν είναι απλώς ένα ψυχολογικό βάρος· επηρεάζει ολόκληρο τον οργανισμό. Μεταξύ άλλων:

Ενισχύει τη λειτουργία τού συμπαθητικού νευρικού συστήματος και αυξάνει τα επίπεδα κορτιζόλης.
Συνδέεται με υπέρταση, καρδιαγγειακά νοσήματα και μεταβολικές διαταραχές.
Αποδυναμώνει το ανοσοποιητικό σύστημα.
Επιβαρύνει την ψυχική υγεία, οδηγώντας σε κατάθλιψη, αϋπνία κ.ά.
Μειώνει την ποιότητα ζωής και την ανθεκτικότητα σε νέες προκλήσεις.

Στρατηγικές αντιμετώπισης του stress

Η διαχείριση του stress απαιτεί πολυδιάστατη προσέγγιση. Οι στρατηγικές περιλαμβάνουν αλλαγές στον τρόπο ζωής, ψυχολογική υποστήριξη, αλλά και σωματοθεραπευτικές μεθόδους.

1. Τρόπος ζωής

Σωματική άσκηση: Η τακτική άσκηση μειώνει τα επίπεδα κορτιζόλης και αυξάνει τις ενδορφίνες.
Διατροφή: Ισορροπημένη διατροφή με επαρκή θρεπτικά συστατικά στηρίζει την ψυχική και σωματική ανθεκτικότητα.
Ύπνος: Ο ποιοτικός ύπνος αποτελεί θεμέλιο για την αποκατάσταση του νευρικού συστήματος.
Κοινωνική υποστήριξη: Οι διαπροσωπικές σχέσεις μειώνουν το αίσθημα απομόνωσης.

2. Ψυχολογικές παρεμβάσεις

Γνωσιακή-συμπεριφορική θεραπεία (CBT): Αποτελεσματική στη διαχείριση δυσλειτουργικών σκέψεων.
Mindfulness και διαλογισμός: Ενισχύουν την επίγνωση και μειώνουν τη ροπή προς το άγχος.
Ομαδική θεραπεία, ή ομάδες υποστήριξης: Δημιουργούν αίσθημα κοινότητας.

3. Σωματοθεραπευτικές προσεγγίσεις και η Κρανιοϊερή Θεραπεία Upledger

osteopathy patient getting treatment massage1 Η κρανιοϊερή θεραπεία (CranioSacral Therapy – CST) που αναπτύχθηκε από τον Dr. John Upledger αποτελεί μια ήπια, μη επεμβατική μέθοδο χειροθεραπείας που εστιάζει στη ρύθμιση του Κεντρικού Νευρικού Συστήματος μέσω της βελτίωσης της λειτουργικότητας του κρανιοϊερού συστήματος –δηλαδή του συστήματος των μεμβρανών και του εγκεφαλονωτιαίου υγρού που περιβάλλει τον εγκέφαλο και τον νωτιαίο μυελό. Με απαλές πιέσεις, ο θεραπευτής διευκολύνει την απελευθέρωση περιορισμών στους ιστούς, ενισχύοντας την αυτορρύθμιση του οργανισμού. Έρευνες υποδεικνύουν ότι η CST μπορεί να μειώσει τα επίπεδα άγχους, να βελτιώσει τον ύπνο και να ενισχύσει την αίσθηση χαλάρωσης (Matarán-Peñarrocha et al., 2011). Ιδιαίτερα για άτομα με χρόνιο stress, η κρανιοϊερή θεραπεία μπορεί να λειτουργήσει συμπληρωματικά σε άλλες παρεμβάσεις, επιτρέποντας στο σώμα να ανακτήσει ισορροπία.

4. Ενσωμάτωση στην καθημερινότητα

executives doing yoga Η αντιμετώπιση του stress δεν μπορεί να βασιστεί σε μεμονωμένες παρεμβάσεις. Χρειάζεται καθημερινή φροντίδα:

Σταθερό πρόγραμμα ύπνου και ξεκούρασης.
Συνειδητή ενασχόληση με δραστηριότητες που προσφέρουν χαρά.
Προγραμματισμένη συμμετοχή σε πρακτικές χαλάρωσης (αναπνοές, γιόγκα, CST).
Αναγνώριση των προσωπικών ορίων και διεκδίκηση ισορροπίας σε επαγγελματική και προσωπική ζωή.

Συμπεράσματα

Το stress είναι πια κομμάτι τής καθημερινότητας, αλλά δεν βαραίνει όλους με τον ίδιο τρόπο. Υπάρχουν ομάδες που το νιώθουν πιο έντονα –από τα παιδιά και τους φοιτητές, μέχρι τους εργαζόμενους, τις γυναίκες, τους φροντιστές, τα άτομα με χρόνια προβλήματα υγείας και τους ηλικιωμένους. Η διαχείριση του stress απαιτεί ολιστική προσέγγιση που να περιλαμβάνει υγιεινό τρόπο ζωής, ψυχολογική υποστήριξη και σωματοθεραπευτικές παρεμβάσεις. Στο πλαίσιο αυτό, η κρανιοϊερή θεραπεία Upledger μπορεί να προσφέρει ένα σημαντικό εργαλείο για την ενίσχυση της αυτορρύθμισης του οργανισμού και την καλλιέργεια βαθιάς χαλάρωσης. Η πρόληψη και η διαχείριση του stress δεν είναι πολυτέλεια· είναι απαραίτητη επένδυση για την υγεία, την ποιότητα ζωής και την κοινωνική ευημερία.

Πηγές

American Psychological Association (APA). (2019). Stress in America: Stress and current events.
Beiter, R., Nash, R., McCrady, M., Rhoades, D., Linscomb, M., Clarahan, M., & Sammut, S. (2015). The prevalence and correlates of depression, anxiety, and stress in a sample of college students. Journal of Affective Disorders, 173, 90-96.
Cohen, S., Janicki-Deverts, D., & Miller, G. E. (2007). Psychological stress and disease. JAMA, 298(14), 1685–1687.
Gum, A. M., King-Kallimanis, B., & Kohn, R. (2009). Prevalence of mood, anxiety, and substance-abuse disorders for older Americans in the National Comorbidity Survey–Replication. American Journal of Geriatric Psychiatry, 17(9), 769-781.
Maslach, C., & Leiter, M. P. (2016). Understanding the burnout experience: recent research and its implications for psychiatry. World Psychiatry, 15(2), 103–111.
Matarán-Peñarrocha, G. A., Castro-Sánchez, A. M., García, G. C., Moreno-Lorenzo, C., Carretero, T. L., & Zafra, M. Á. (2011). Influence of craniosacral therapy on anxiety, depression and quality of life in patients with fibromyalgia. Evidence-Based Complementary and Alternative Medicine, 2011, 178769.
Schulz, R., & Sherwood, P. R. (2008). Physical and mental health effects of family caregiving. American Journal of Nursing, 108(9 Suppl), 23–27.
Shonkoff, J. P., Boyce, W. T., & McEwen, B. S. (2012). Neuroscience, molecular biology, and the childhood roots of health disparities: Building a new framework for health promotion and disease prevention. JAMA, 301(21), 2252–2259.
World Health Organization (WHO). (2020). Stress at the workplace.