30 Σεπτεμβρίου 2011

Κατηγορία

Οσφυαλγία

# Topics

πόνος, Σπονδυλική στήλη, Οσφυαλγία, μυοσκελετικός πόνος, μυοπεριτονιακή απελευθέρωση, trigger points, μυοπεριτονιακά σημεία πυροδότησης πόνου, μυοσκελετικό σύστημα, μυοσκελετικές παθήσεις

Social sharing

ΧΑΜΗΛΗ ΟΣΦΥΑΛΓΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΥΣΧΙΔΕΙΣ ΜΥΕΣ

Η οσφυαλγία είναι μια συνηθισμένη αιτία παραπόνων. Κάθε χρόνο 15% έως 20% των ανθρώπων παραπονούνται για πόνο στη μέση, ενώ το 80% κάποια στιγμή της ζωής τους θα εμφανίσουν οσφυαλγία. Η απλή οσφυαλγία συχνά προκύπτει από ένα συνδυασμό μικρών προδιαθεσικών μυοπεριτονιακών παραγόντων, όπως οι σφιχτοί μύες, τα μυοπεριτονικά σημεία πυροδότησης πόνου (trigger points) και η μυϊκή αδυναμία.

Ως επιβαρυντικοί παράγοντες έχουν αναφερθεί: το κάπνισμα, η παχυσαρκία, η κακή φυσική κατάσταση κ.α. Βασικές αιτίες είναι: ο μυϊκός σπασμός, εκφυλισμός δίσκου, σκολίωση, σπονδυλοαρθροπάθεια, σπονδυλολίσθηση, αρθρίτιδα, σπονδυλική στένωση, εγκυμοσύνη, πέτρες στα νεφρά, μολύνσεις, ενδομητρίωση, ινομυαλγία, όγκος, άγχος, τραυματισμός, παθήσεις των σπλάχνων.

Η οσφυαλγία μπορεί να είναι απλής μορφής, να εμπλέκονται νευρικές ρίζες ή να κρύβει σοβαρή παθολογία.

Προσοχή στις παρακάτω ‘κόκκινές σημαίες’, καθώς μπορεί να είναι ενδεικτικές σοβαρής παθολογίας, όπου απαιτεί επιπλέον έλεγχο:

1. Ασθενής μικρότερος των 50 ετών με πόνο που δεν βελτιώνεται.
2. Προηγούμενο ιστορικό καρκίνου, φυματίωσης, ρευματολογικής ή άλλης συστηματικής νόσου, μακροχρόνια χρήση στεροειδών φαρμάκων, χρήση ναρκωτικών ή είναι φορείς του ιού HIV.
3. Εμφανίζει κακή όψη ή αναφέρει ανεξήγητη απώλεια βάρους.
4. Αναφέρει θωρακικό πόνο ή πόνο στο στήθος.
5. Παρουσιάζει ευρεία νευρολογικά συμπτώματα.
6. Αναφέρει τροχαίο ατύχημα ή άλλο σοβαρό τραυματισμό.
7. Αναφέρει συνεχή ή προοδευτικά αυξανόμενο οξύ πόνο, ανεπηρέαστο από τη φαρμακευτική αγωγή ή μηχανικές επιδράσεις (π.χ. δεν υποχωρεί με ξεκούραση στο κρεβάτι).

Η απλή οσφυαλγία, από την άλλη πλευρά, συχνά προκύπτει από ένα συνδυασμό μικρών προδιαθεσικών μυοπεριτονιακών παραγόντων, όπως οι σφιχτοί μύες, τα μυοπεριτονικά σημεία πυροδότησης πόνου (trigger points), και η μυϊκή αδυναμία. Μελετώντας τους μύες που βρίσκονται στη περιοχή της μέσης, η έρευνα μας επικεντρώνεται στους πρόσθιους και πλάγιους κοιλιακούς μύες, στους μύες των κάτω άκρων (που έρχονται σε επαφή με τη λεκάνη), όσο αφορά τον τρόπο χρήσης τους, τη στάση και τη βάδιση. Βρισκόμενοι βαθειά πίσω από τον Λαγονοπλευρικό και Μήκιστο μυ (erector spinae), οι πολυσχιδείς μύες συχνά παραβλέπονται ως δυνητικά σημαντική πηγή οσφυϊκής δυσλειτουργίας.

Οι με λοξό προσανατολισμό θωρακικοί πολυσχιδείς μύες, αναμφισβήτητα σχετίζονται με τις περιστροφικές κινήσεις του κορμού ή ως σταθεροποιητές κατά τη διάρκεια της περιστροφής. Αυτό συνάδει με τη γωνιάση των αρθρώσεων (facet) στους θωρακικούς σπονδύλους, που επιτρέπουν τη περιστροφή, ενώ αποθαρρύνουν τη κάμψη, έκταση και πλάγια κάμψη.

Στην οσφυϊκή μοίρα, βρισκόμενοι βαθειά στον Λαγονοπλευρικό μυ (erector spinae), οι πολυσχιδείς είναι πολύ παχύτεροι, σε πιο κατακόρυφη θέση και πολύ πιο ισχυροί. Ο κατακόρυφος προσανατολισμός των ινών της πλειονότητας των οσφυϊκών πολυσχιδών, σημαίνει ότι δεν έχουν άμεση συμμετοχή στη σπονδυλική περιστροφή. Αυτό είναι σύμφωνο με τον προσανατολισμό των οσφυϊκών αρθρώσεων (facet), τα οποία επιτρέπουν κάμψη, έκταση και πλάγια κάμψη, ενώ αποθαρρύνουν τη περιστροφή.

Εφόσον η γραμμή δράσης στους πολυσχιδείς μύες βρίσκεται πίσω από το οσφυϊκό κύρτωμα, εκτείνει την οσφυϊκή μοίρα της σπονδυλικής στήλης αυξάνοντας την οσφυϊκή λόρδωση, προκαλώντας ένα “τοξοειδες” αποτέλεσμα. Καθώς οι πλάγιοι μύες συσπώνται για να περιστρέψουν το άνω τμήμα του σώματος, θα συνοδεύονταν από οσφυϊκή κάμψη, αν δεν υπήρχε η δράση των πολυσχιδών, η οποία την αποτρέπει. Αυτή η δράση επιτρέπει στη σπονδυλική να παραμείνει κατακόρυφη (και όχι να προκληθεί κάμψη) όταν επιθυμούμε μια απλή περιστροφή.

Οι μυϊκές ίνες από τους πολυσχιδείς μύες είναι οι μοναδικές ίνες πίσω απο την οσφυοϊερή ένωση (Ο5-Ι1). Για τον λόγο αυτό οι πολυσχιδείς μύες πρέπει να προσφέρουν σταθερότητα, ώστε να αποτρέπουν την ολίσθηση προς τα εμπρός του Ο5 πάνω στο πλατό του ιερού οστού (σπονδυλολίσθηση), ωστόσο αυτή η επιφάνεια, μερικές φορές φυσιολογικά, έχει σημαντική κλίση προς τα κάτω. Ευτυχώς, η παρουσία των πολυσχιδών είναι μαζική σε αυτό το σημείο της σπονδυλικής στήλης. Δυστυχώς, σύχνα αχρηστεύονται από ατροφία, εμφανίζονται ως “σκωροφαγωμένοι” και διαπωτισμένοι με λίπος.

Οι οσφυϊκοί πολυσχιδείς είναι ιδιαιτέρως παχύς και σχεδόν γεμίζουν ολοκληρωτικά το πέταλο. Παρόλο ότι οι επαναλαμβανόμενες δυνάμεις ολίσθησης, μπορούν να επηρεάσουν τους πολυσχιδείς, τα παχιά, υπερκείμενα με σκοπιμότητα τοποθετημένα στοιχεία των επιφανειακα ευρισκόμενων Λαγονοπλευρικού – Μήκιστου μυ (erector spine), Πλατύ Ραχιαίου (latissimus dorsi), και της σχετικά πυκνής περιτονίας εμποδίζουν τα ανεπιθύμητα αποτελέσματα.

Οι περισσότερο πλάγιες ίνες είναι συνήθως ψηλαφίσημες με άμεση προσέγγιση, πλαγίως και βαθεία από τον Λαγονοπλευρικό – Μήκιστο, κυρίως στο επίπεδο του Ο2-Ο4. Εντούτοις, η προσεκτική τοποθέτηση των χεριών βοηθά να αποφεύγουμε τη συμπίεση (και μελάνιασμα) των ιστών πάνω στις πλάγιες πλευρές των εγκάρσιων αποφύσεων, που βρίσκονται βαθειά στις πλάγιες ίνες των πολυσχιδών.

Οι πολυσχιδείς συσπώνται στις ετερόπλευρες περιστροφικές κινήσεις. Τους ενδυναμώνει η περιστροφή στη μέση, ενώ παραμένει κάθετο το άνω τμήμα του σώματος, . Στατικό ποδήλατο ή ελκώμενο μηχάνημα γυμναστικής που περιλαμβάνει τα χέρια και εκτελεί περιστροφές στο άνω τμήμα του σώματος, βοηθά τους πολυσχιδείς να παραμείνουν υγιείς, προστατεύοντας από τον πόνο στη μέση, που σχετίζεται με την αδυναμία αυτών των μύων.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

1- Bogduk N. Clinical Anatomy of the Lumbar Spine and Sacrum, 4th Ed. Edinburgh: Churchill Livingstone, 2005.
2- Lou, et al. Estimates and patterns of direct health care expenditures among individuals with back pain in the United States. Spine 2004;29(1):79-86.
3- National Institutes of Health. Back Pain. September 2006.
4- Judith DeLany serves as director of NMT Center, writes textbooks for Elsevier Health Sciences, and lectures internationally in the field of neuromuscular therapy. For more information regarding her work, visit www.nmtcenter.com or call toll-free at (866) 571-7942.

ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΤΙΓΓΙΝΑΓΚΑΣ, MSc, Υπ. Διδάκτορας

Φυσικοθεραπευτής

Στην ίδια κατηγορία

Τελευταία άρθρα

ΘΕΡΑΠΕΙΑ ΤΟΥ ΔΕΥΤΕΡΟΠΑΘΟΥΣ ΛΕΜΦΟΙΔΗΜΑΤΟΣ ΜΕΤΑ ΑΠΟ ΚΑΡΚΙΝΟ ΤΟΥ ΜΑΣΤΟΥ

04 Οκτωβρίου 2025 | Αθηνάς Κατσιμήτρου - Τιγγινάγκα, Mld/Cdt | Καρκίνος του Μαστού

Το δευτεροπαθές λεμφοίδημα του άνω άκρου αποτελεί μία από τις σημαντικότερες επιπλοκές της θεραπείας του καρκίνου του μαστού, επηρεάζοντας σημαντικά την ποιότητα ζωής των γυναικών.

ΑΥΧΕΝΙΚΟΣ ΠΟΝΟΣ

04 Οκτωβρίου 2025 | Χαράλαμπος Τιγγινάγκας MSc, Υπ. Διδάκτορας | Αυχενικό Σύνδρομο

Ο αυχενικός πόνος και το αίσθημα δυσκαμψίας, ή "πιασίματος" στον αυχένα είναι από τις συχνότερες αιτίες αναζήτησης ιατρικής βοήθειας στον σύγχρονο κόσμο.

ΣΥΝΔΡΟΜΟ ΘΩΡΑΚΙΚΗΣ ΕΞΟΔΟΥ: ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ

03 Οκτωβρίου 2025 | Χαράλαμπος Τιγγινάγκας MSc, Υπ. Διδάκτορας | Σύνδρομο Θωρακικής εξόδου

Το Σύνδρομο Θωρακικής Εξόδου συνιστά μια ετερογενή και αμφιλεγόμενη νοσολογική οντότητα με σημαντικές επιπτώσεις στην καθημερινή λειτουργία και δραστηριότητα του ατόμου.

ΠΟΙΕΣ ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΑΝΘΡΩΠΩΝ ΕΙΝΑΙ ΕΥΑΛΩΤΕΣ ΣΤΟ STRESS ΚΑΙ ΠΩΣ ΜΠΟΡΟΥΝ ΝΑ ΤΟ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΤΟΥΝ

03 Οκτωβρίου 2025 | Χαράλαμπος Τιγγινάγκας MSc, Υπ. Διδάκτορας | Άγχος - stress

Το stress – ή αλλιώς άγχος – είναι η φυσική αντίδραση του σώματος όταν νιώθει πίεση, ή απειλή. Ωστόσο, δεν το βιώνουμε όλοι με τον ίδιο τρόπο∙ για κάποιους γίνεται απλή πρόκληση, ενώ για άλλους βαριά καθημερινή δοκιμασία.

stressed woman siting at desk in office surrounded Σε μικρές δόσεις το stress μπορεί να λειτουργήσει ως κινητήρια δύναμη, όμως όταν γίνεται χρόνιο ή υπερβολικό διαβρώνει την ψυχική και σωματική υγεία. Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (WHO, 2020), το stress θεωρείται ένας από τους μεγαλύτερους παράγοντες κινδύνου για την υγεία στον 21ο αιώνα, επηρεάζοντας τόσο την ποιότητα ζωής, όσο και την εμφάνιση χρόνιων νοσημάτων. Υπάρχουν κατηγορίες τού πληθυσμού που αποδεικνύονται πιο ευάλωτες είτε λόγω βιολογικών παραγόντων, είτε λόγω κοινωνικών και επαγγελματικών συνθηκών, είτε λόγω ιδιαίτερων απαιτήσεων στη ζωή τους. Η κατανόηση αυτών των ομάδων είναι κρίσιμη, καθώς βοηθά στην ανάπτυξη πιο στοχευμένων στρατηγικών πρόληψης και παρέμβασης.

Ευάλωτες κατηγορίες ανθρώπων στο stress

Παιδιά και έφηβοι: Τα παιδιά και οι έφηβοι βιώνουν stress που προκαλείται από ποικίλες πηγές: τις σχολικές απαιτήσεις, τις εξετάσεις, τον κοινωνικό ανταγωνισμό, ακόμη και από την πίεση που ασκούν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Το παιδικό και εφηβικό νευρικό σύστημα βρίσκεται σε φάση ανάπτυξης, γεγονός που καθιστά αυτήν την ομάδα περισσότερο εκτεθειμένη στις αρνητικές συνέπειες του άγχους. Έρευνες δείχνουν ότι η παιδική έκθεση σε χρόνιο stress συνδέεται με αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης αγχωδών διαταραχών, κατάθλιψης, αλλά και σωματικών παθήσεων στην ενήλικη ζωή (Shonkoff et al., 2012).
Νεαροί ενήλικες και φοιτητές: Οι φοιτητές και οι νεαροί ενήλικες καλούνται να διαχειριστούν την μετάβαση από την εφηβεία στην ενηλικίωση, γεγονός που συνοδεύεται από ακαδημαϊκές, κοινωνικές και οικονομικές προκλήσεις. Η αβεβαιότητα για το μέλλον, η πίεση για επαγγελματική αποκατάσταση και οι οικονομικές δυσκολίες καθιστούν αυτήν την ομάδα ιδιαίτερα ευάλωτη στο άγχος (Beiter et al., 2015).
Εργαζόμενοι σε απαιτητικά επαγγέλματα: Το εργασιακό stress αποτελεί μία από τις πιο συχνές μορφές άγχους στη σύγχρονη κοινωνία. Ιδιαίτερα εκτεθειμένοι είναι οι επαγγελματίες υγείας, οι εκπαιδευτικοί, οι εργαζόμενοι σε θέσεις ευθύνης, αλλά και όσοι απασχολούνται σε ασταθή, ή χαμηλά αμειβόμενα επαγγέλματα. Το φαινόμενο της «επαγγελματικής εξουθένωσης» (burnout) έχει λάβει διαστάσεις παγκόσμιας επιδημίας (Maslach & Leiter, 2016).
Γυναίκες: Οι γυναίκες αναφέρονται συχνά στη βιβλιογραφία ως πιο ευάλωτες στο stress, όχι μόνο λόγω βιολογικών παραγόντων (ορμονικές διακυμάνσεις, εγκυμοσύνη, εμμηνόπαυση), αλλά και λόγω του κοινωνικού ρόλου που καλούνται να διαδραματίσουν. Ο συνδυασμός επαγγελματικών, οικογενειακών και κοινωνικών απαιτήσεων μπορεί να οδηγήσει σε αυξημένα επίπεδα άγχους (APA, 2019).
Φροντιστές ασθενών και γονείς παιδιών με ειδικές ανάγκες: Οι άνθρωποι που φροντίζουν άτομα με χρόνιες ασθένειες ή αναπηρίες συχνά βιώνουν έντονο και παρατεταμένο stress, γνωστό και ως «stress φροντιστή». Πρόκειται για μια κατηγορία που παρουσιάζει αυξημένο κίνδυνο κατάθλιψης, σωματικής κόπωσης και κοινωνικής απομόνωσης (Schulz & Sherwood, 2008).
Άτομα με χρόνια νοσήματα: Ο χρόνιος πόνος, οι σωματικοί περιορισμοί και η συνεχής αβεβαιότητα για την πορεία τής υγείας συνδέονται με υψηλά επίπεδα stress. Ασθενείς με καρδιαγγειακά νοσήματα, σακχαρώδη διαβήτη, ή καρκίνο αναφέρουν συχνά έντονο άγχος, το οποίο με τη σειρά του επιδεινώνει την πορεία τής ασθένειας (Cohen et al., 2007).
Ηλικιωμένοι: Η τρίτη ηλικία χαρακτηρίζεται από σημαντικές αλλαγές: απώλεια αγαπημένων προσώπων, συνταξιοδότηση, μείωση φυσικών ικανοτήτων. Αυτοί οι παράγοντες μπορούν να αυξήσουν την ψυχική πίεση και το αίσθημα μοναξιάς, καθιστώντας τούς ηλικιωμένους ευάλωτους σε αγχώδεις και καταθλιπτικές διαταραχές (Gum et al., 2009).

Επιπτώσεις του stress στην υγεία

african american businesswoman trying to concentra Το χρόνιο stress δεν είναι απλώς ένα ψυχολογικό βάρος· επηρεάζει ολόκληρο τον οργανισμό. Μεταξύ άλλων:

Ενισχύει τη λειτουργία τού συμπαθητικού νευρικού συστήματος και αυξάνει τα επίπεδα κορτιζόλης.
Συνδέεται με υπέρταση, καρδιαγγειακά νοσήματα και μεταβολικές διαταραχές.
Αποδυναμώνει το ανοσοποιητικό σύστημα.
Επιβαρύνει την ψυχική υγεία, οδηγώντας σε κατάθλιψη, αϋπνία κ.ά.
Μειώνει την ποιότητα ζωής και την ανθεκτικότητα σε νέες προκλήσεις.

Στρατηγικές αντιμετώπισης του stress

Η διαχείριση του stress απαιτεί πολυδιάστατη προσέγγιση. Οι στρατηγικές περιλαμβάνουν αλλαγές στον τρόπο ζωής, ψυχολογική υποστήριξη, αλλά και σωματοθεραπευτικές μεθόδους.

1. Τρόπος ζωής

Σωματική άσκηση: Η τακτική άσκηση μειώνει τα επίπεδα κορτιζόλης και αυξάνει τις ενδορφίνες.
Διατροφή: Ισορροπημένη διατροφή με επαρκή θρεπτικά συστατικά στηρίζει την ψυχική και σωματική ανθεκτικότητα.
Ύπνος: Ο ποιοτικός ύπνος αποτελεί θεμέλιο για την αποκατάσταση του νευρικού συστήματος.
Κοινωνική υποστήριξη: Οι διαπροσωπικές σχέσεις μειώνουν το αίσθημα απομόνωσης.

2. Ψυχολογικές παρεμβάσεις

Γνωσιακή-συμπεριφορική θεραπεία (CBT): Αποτελεσματική στη διαχείριση δυσλειτουργικών σκέψεων.
Mindfulness και διαλογισμός: Ενισχύουν την επίγνωση και μειώνουν τη ροπή προς το άγχος.
Ομαδική θεραπεία, ή ομάδες υποστήριξης: Δημιουργούν αίσθημα κοινότητας.

3. Σωματοθεραπευτικές προσεγγίσεις και η Κρανιοϊερή Θεραπεία Upledger

osteopathy patient getting treatment massage1 Η κρανιοϊερή θεραπεία (CranioSacral Therapy – CST) που αναπτύχθηκε από τον Dr. John Upledger αποτελεί μια ήπια, μη επεμβατική μέθοδο χειροθεραπείας που εστιάζει στη ρύθμιση του Κεντρικού Νευρικού Συστήματος μέσω της βελτίωσης της λειτουργικότητας του κρανιοϊερού συστήματος –δηλαδή του συστήματος των μεμβρανών και του εγκεφαλονωτιαίου υγρού που περιβάλλει τον εγκέφαλο και τον νωτιαίο μυελό. Με απαλές πιέσεις, ο θεραπευτής διευκολύνει την απελευθέρωση περιορισμών στους ιστούς, ενισχύοντας την αυτορρύθμιση του οργανισμού. Έρευνες υποδεικνύουν ότι η CST μπορεί να μειώσει τα επίπεδα άγχους, να βελτιώσει τον ύπνο και να ενισχύσει την αίσθηση χαλάρωσης (Matarán-Peñarrocha et al., 2011). Ιδιαίτερα για άτομα με χρόνιο stress, η κρανιοϊερή θεραπεία μπορεί να λειτουργήσει συμπληρωματικά σε άλλες παρεμβάσεις, επιτρέποντας στο σώμα να ανακτήσει ισορροπία.

4. Ενσωμάτωση στην καθημερινότητα

executives doing yoga Η αντιμετώπιση του stress δεν μπορεί να βασιστεί σε μεμονωμένες παρεμβάσεις. Χρειάζεται καθημερινή φροντίδα:

Σταθερό πρόγραμμα ύπνου και ξεκούρασης.
Συνειδητή ενασχόληση με δραστηριότητες που προσφέρουν χαρά.
Προγραμματισμένη συμμετοχή σε πρακτικές χαλάρωσης (αναπνοές, γιόγκα, CST).
Αναγνώριση των προσωπικών ορίων και διεκδίκηση ισορροπίας σε επαγγελματική και προσωπική ζωή.

Συμπεράσματα

Το stress είναι πια κομμάτι τής καθημερινότητας, αλλά δεν βαραίνει όλους με τον ίδιο τρόπο. Υπάρχουν ομάδες που το νιώθουν πιο έντονα –από τα παιδιά και τους φοιτητές, μέχρι τους εργαζόμενους, τις γυναίκες, τους φροντιστές, τα άτομα με χρόνια προβλήματα υγείας και τους ηλικιωμένους. Η διαχείριση του stress απαιτεί ολιστική προσέγγιση που να περιλαμβάνει υγιεινό τρόπο ζωής, ψυχολογική υποστήριξη και σωματοθεραπευτικές παρεμβάσεις. Στο πλαίσιο αυτό, η κρανιοϊερή θεραπεία Upledger μπορεί να προσφέρει ένα σημαντικό εργαλείο για την ενίσχυση της αυτορρύθμισης του οργανισμού και την καλλιέργεια βαθιάς χαλάρωσης. Η πρόληψη και η διαχείριση του stress δεν είναι πολυτέλεια· είναι απαραίτητη επένδυση για την υγεία, την ποιότητα ζωής και την κοινωνική ευημερία.

Πηγές

American Psychological Association (APA). (2019). Stress in America: Stress and current events.
Beiter, R., Nash, R., McCrady, M., Rhoades, D., Linscomb, M., Clarahan, M., & Sammut, S. (2015). The prevalence and correlates of depression, anxiety, and stress in a sample of college students. Journal of Affective Disorders, 173, 90-96.
Cohen, S., Janicki-Deverts, D., & Miller, G. E. (2007). Psychological stress and disease. JAMA, 298(14), 1685–1687.
Gum, A. M., King-Kallimanis, B., & Kohn, R. (2009). Prevalence of mood, anxiety, and substance-abuse disorders for older Americans in the National Comorbidity Survey–Replication. American Journal of Geriatric Psychiatry, 17(9), 769-781.
Maslach, C., & Leiter, M. P. (2016). Understanding the burnout experience: recent research and its implications for psychiatry. World Psychiatry, 15(2), 103–111.
Matarán-Peñarrocha, G. A., Castro-Sánchez, A. M., García, G. C., Moreno-Lorenzo, C., Carretero, T. L., & Zafra, M. Á. (2011). Influence of craniosacral therapy on anxiety, depression and quality of life in patients with fibromyalgia. Evidence-Based Complementary and Alternative Medicine, 2011, 178769.
Schulz, R., & Sherwood, P. R. (2008). Physical and mental health effects of family caregiving. American Journal of Nursing, 108(9 Suppl), 23–27.
Shonkoff, J. P., Boyce, W. T., & McEwen, B. S. (2012). Neuroscience, molecular biology, and the childhood roots of health disparities: Building a new framework for health promotion and disease prevention. JAMA, 301(21), 2252–2259.
World Health Organization (WHO). (2020). Stress at the workplace.