05 Ιουνίου 2017

Κατηγορία

Manual Therapy

# Topics

πόνος, manual therapy, myofascial pain, Positional Release Techniques, strain/counterstrain, αρθρικός πόνος, πόνος στις αρθρώσεις, μαλακά μόρια, muscle energy technique

Social sharing

ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΑΡΘΡΙΚΟ ή ΜΑΛΑΚΩΝ ΜΟΡΙΩΝ;

Στο περιοδικό Massage Today, 31 Μαϊού 2017, ο Καθηγητής Leo Chaitow, ND, DO δημοσίευσε ένα ενδιαφέρον άρθρο με τίτλο:

«A Soft Tissue or Joint Restriction Problem?» Are joint restrictions primarily due to soft-tissue changes? Get one doctor's insight.

Με ελεύθερη μετάφραση το άρθρο αναφέρει:

Είναι σύνηθες, για τους θεραπευτές, όταν καλούνται να αντιμετωπίσουν μυοσκελετικά προβλήματα, η ανάγκη να προσδιορίσουν αν πρόκειται για πρόβλημα των μαλακών μορίων ή αρθρικό, όποτε ανάλογα να σχεδιάσουν το κατάλληλο θεραπευτικό πρόγραμμα. Η πραγματικότητα είναι ότι οι περισσότερες περιπτώσεις αρθρικών περιορισμών οφείλονται κυρίως (ή καθ' ολοκληρίαν) σε αλλαγές των μαλακών μορίων. Εξαιρούνται οι περιπτώσεις αρθρικών προβλημάτων που οφείλονται σε παθολογικές καταστάσεις, όπως η οστεοαρθρίτιδα (ΟΑ). Ακόμη όμως και σε αυτές τις περιπτώσεις, η μειωμένη κινητικότητα, εμπλέκει προσαρμογές, ανάλογα με τις αρθρικές αλλαγές που έχουν συντελεστεί, στα τοπικά και κάποιες φορές σε απομακρυσμένα μαλακά μόρια.

Το 2003 οι Οστεοπαθητικοί Keppler και Jones, περιέγραψαν μια βασική αλήθεια, που αφορά όλους τους περιορισμούς και θα πρέπει να λαμβάνουν σοβαρά υπόψη όλοι οι θεραπευτές που ασχολούνται με προβλήματα αρθρώσεων.

«Καθώς ο φραγμός (του περιορισμού) εμπλέκεται, απαιτούνται αυξημένες ποσότητες δύναμης και μειώνεται το εύρος κίνησης. Ο όρος 'φραγμός' μπορεί να παρεξηγηθεί αν ερμηνευθεί ως ένας τοίχος ή ως άκαμπτο εμπόδιο που πρέπει να ξεπεραστεί με μια ώθηση. Καθώς η άρθρωση πλησιάζει στο φραγμό, περιορίζεται υπό τη μορφή σφικτών μυών και περιτονίας, με σκοπό να αποτραπεί περαιτέρω κίνηση. Στην πραγματικότητα έλκουμε ενάντια σε συγκρατητές αντί να σπρώχνουμε κάποια ανατομική δομή».

KALTENBORN΄S TEST

Υπάρχουν αρκετές μέθοδοι που μας επιτρέπουν να αντιληφθούμε αν το πρόβλημα είναι ενδοαρθρικό (μέσα στην άρθρωση) ή εξωαρθρικό (δηλαδή κυρίως στα μαλακά μόρια). Για παράδειγμα ο Kaltenborn (1980), περιέγραψε τρόπους εξέτασης/αξιολόγησης για την απάντηση στο ερώτημα. Επισήμανε ότι εάν γίνεται αντιληπτή αυξανόμενη δυσφορία όταν μια επώδυνη περιοχή διατείνεται, η βασική αιτία πιθανότατα είναι τα μαλακά μόρια. Ωστόσο, αν η συμπίεση της επώδυνης περιοχής αυξάνει τον πόνο, πιθανότατα εμπλέκονται κυρίως ενδοαρθρικές δομές.

Ο Kaltenborn επισήμανε επίσης ότι αν μια ενεργητική κίνηση –εκτελείται από τον ασθενή- προς μια κατεύθυνση, προκαλεί πόνο (με ή χωρίς περιορισμό του εύρους κίνησης), και κίνηση που ελέγχεται από τον θεραπευτή, προς την αντίθετη κατεύθυνση, επίσης προκαλεί πόνο (με ή χωρίς περιορισμό του εύρους κίνησης), τότε συσταλτές δομές όπως οι μύες και οι σύνδεσμοι είναι σχεδόν σίγουρα οι κύριοι ένοχοι. Για να επιβεβαιώσει αυτή τη πιθανότητα –αν η κίνηση που εκτελεί ο ασθενής και ο θεραπευτής προς την ίδια κατεύθυνση, προκαλεί πόνο (με ή χωρίς περιορισμό στο εύρος κίνησης), τότε αρθρική δυσλειτουργία είναι πιθανότατα η αιτία του πόνου.

ΕΥΡΕΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ

Αν οι περιορισμοί των αρθρώσεων οφείλονται συνήθως σε τεταμένους, σφικτούς, κοντυμένους και πυκνούς μύες ή περιτονία, η θεραπευτική προσέγγιση απαιτεί οι μέθοδοι και τα μέσα που θα χρησιμοποιηθούν, με ασφαλή τρόπο να μεταβάλλουν αυτούς τους φραγμούς των μαλακών μορίων, ώστε να βελτιώσουν την κινητικότητα.

Ο Janda (1988), αναγνωρίζοντας ότι δεν είναι πάντα εύκολο να γνωρίζουμε πότε η δυσλειτουργία των μυών προκαλεί αρθρική δυσλειτουργία ή το αντίθετο, προτείνει, επειδή υπάρχει αρκετές κλινικές ενδείξεις πως η κινητοποίηση των αρθρώσεων επιδρά στους μύες και τη περιτονία που άμεσα σχετίζονται με την άρθρωση, πιθανότατα αυτός είναι ο καλύτερος τρόπος για την ομαλοποίηση του υπερβολικού τόνου σε αυτές τις δομές.

Καθώς η μείωση της μυϊκής υπερτονίας συνήθως έχει ως αποτέλεσμα την μείωση του αρθρικού πόνου, η απάντηση σε πολλά τέτοια ανάλογα προβλήματα φαίνεται να βρίσκεται στην επικέντρωση της προσοχή στα μαλακά μόρια.

ΘΕΡΑΠΕΙΑ ΤΩΝ ΜΑΛΑΚΩΝ ΜΟΡΙΩΝ

Ευτυχώς υπάρχουν πολλά αποδεικτικά στοιχεία για την αποτελεσματικότητα των θεραπευτικών τεχνικών που αφορούν τα μαλακά μόρια, προσφέροντας ασφαλείς και αποτελεσματικές λύσεις για τον μυοσκελετικό πόνο και δυσλειτουργία.

Παραδείγματα τέτοιων αποτελεσματικών θεραπευτικών τεχνικών είναι: Muscle Energy Techniques (MET – Τεχνικές Μυϊκής Ενέργειας), στην αντιμετώπιση του 'μηχανικής προέλευσης αυχενικού πόνου', Positional Release Techniques (Τεχνικές θέσης ανακούφισης), όπως είναι το strain/counterstrain (SCS) και το (MET) στην αντιμετώπιση περιπτώσεων χαμηλής οσφυαλγίας.

Τα τρέχοντα αποτελέσματα απέδειξαν ότι και οι δυο τεχνικές MET και SCS, είναι αποτελεσματικές στην μείωση του πόνου και την λειτουργική ανικανότητα σε ασθενείς με χρόνια χαμηλή οσφυαλγία. Επίσης η αξία του Myofascial Release (Μυοπεριτονιακής Απελευθέρωσης), για περιπτώσεις όπως η χαμηλή οσφυαλγία, είναι επίσης επικυρωμένη.

Ελπίζω ότι αυτές οι σκέψεις θα χρησιμεύσουν για να μας υπενθυμίσουν ότι η αποκατάσταση του αρθρικού περιορισμού και της δυσλειτουργίας είναι συνήθως το αποτέλεσμα αλλαγών στα μαλακά μόρια, αλλά ακόμη και όταν η ίδια η άρθρωση έχει μεταβολές (λόγω τραύματος ή παθολογίας), η θεραπευτική προσέγγιση στα μαλακά μόρια, είναι σε θέση να προσφέρει την δυνατότητα λειτουργικής ανακούφισης.

ΠΗΓΕΣ

1. Kappler RE, Jones JM. "Thrust (high-velocity/low- amplitude) techniques, in Ward RC (ed)
Foundations for osteopathic medicine, 2nd edn." Philadelphia: Lippincott, Williams and Wilkins, pp 852–880, 2003.
2. Kaltenborn F. "Mobilization of the extremity joints." Oslo: Olaf Novlis Bokhandel, 1980.
3. Janda V. "Muscles and cervicogenic pain syndromes, in Grant R (ed) Physical therapy of the cervical and thoracic spine." New York: Churchill Livingstone, pp 153–166, 1988.
4. Phadke A, et al. "Effect of muscle energy technique and static stretching on pain and functional disability in patients with mechanical neck pain: A randomized controlled trial.". Hong Kong Physiotherapy Journal, 35:5-11, 2016.
5. Ellythy m. "Efficacy of muscle energy technique versus strain counter strain on low back dysfunction." Bulletin of the Faculty of Physical Therapy, 17(2):29-35, 2012.
6. Ajimsha M, et al. "Effectiveness of Myofascial release in the management of chronic low back pain in nursing professionals." Journal of Bodywork & Movement Therapies, 18, 273-281, 2014.

http://www.massagetoday.com

ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΤΙΓΓΙΝΑΓΚΑΣ, MSc, Υπ. Διδάκτορας

Φυσικοθεραπευτής

Στην ίδια κατηγορία

Τελευταία άρθρα

ΘΕΡΑΠΕΙΑ ΤΟΥ ΔΕΥΤΕΡΟΠΑΘΟΥΣ ΛΕΜΦΟΙΔΗΜΑΤΟΣ ΜΕΤΑ ΑΠΟ ΚΑΡΚΙΝΟ ΤΟΥ ΜΑΣΤΟΥ

04 Οκτωβρίου 2025 | Αθηνάς Κατσιμήτρου - Τιγγινάγκα, Mld/Cdt | Καρκίνος του Μαστού

Το δευτεροπαθές λεμφοίδημα του άνω άκρου αποτελεί μία από τις σημαντικότερες επιπλοκές της θεραπείας του καρκίνου του μαστού, επηρεάζοντας σημαντικά την ποιότητα ζωής των γυναικών.

ΑΥΧΕΝΙΚΟΣ ΠΟΝΟΣ

04 Οκτωβρίου 2025 | Χαράλαμπος Τιγγινάγκας MSc, Υπ. Διδάκτορας | Αυχενικό Σύνδρομο

Ο αυχενικός πόνος και το αίσθημα δυσκαμψίας, ή "πιασίματος" στον αυχένα είναι από τις συχνότερες αιτίες αναζήτησης ιατρικής βοήθειας στον σύγχρονο κόσμο.

ΣΥΝΔΡΟΜΟ ΘΩΡΑΚΙΚΗΣ ΕΞΟΔΟΥ: ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ

03 Οκτωβρίου 2025 | Χαράλαμπος Τιγγινάγκας MSc, Υπ. Διδάκτορας | Σύνδρομο Θωρακικής εξόδου

Το Σύνδρομο Θωρακικής Εξόδου συνιστά μια ετερογενή και αμφιλεγόμενη νοσολογική οντότητα με σημαντικές επιπτώσεις στην καθημερινή λειτουργία και δραστηριότητα του ατόμου.

ΠΟΙΕΣ ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΑΝΘΡΩΠΩΝ ΕΙΝΑΙ ΕΥΑΛΩΤΕΣ ΣΤΟ STRESS ΚΑΙ ΠΩΣ ΜΠΟΡΟΥΝ ΝΑ ΤΟ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΤΟΥΝ

03 Οκτωβρίου 2025 | Χαράλαμπος Τιγγινάγκας MSc, Υπ. Διδάκτορας | Άγχος - stress

Το stress – ή αλλιώς άγχος – είναι η φυσική αντίδραση του σώματος όταν νιώθει πίεση, ή απειλή. Ωστόσο, δεν το βιώνουμε όλοι με τον ίδιο τρόπο∙ για κάποιους γίνεται απλή πρόκληση, ενώ για άλλους βαριά καθημερινή δοκιμασία.

stressed woman siting at desk in office surrounded Σε μικρές δόσεις το stress μπορεί να λειτουργήσει ως κινητήρια δύναμη, όμως όταν γίνεται χρόνιο ή υπερβολικό διαβρώνει την ψυχική και σωματική υγεία. Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (WHO, 2020), το stress θεωρείται ένας από τους μεγαλύτερους παράγοντες κινδύνου για την υγεία στον 21ο αιώνα, επηρεάζοντας τόσο την ποιότητα ζωής, όσο και την εμφάνιση χρόνιων νοσημάτων. Υπάρχουν κατηγορίες τού πληθυσμού που αποδεικνύονται πιο ευάλωτες είτε λόγω βιολογικών παραγόντων, είτε λόγω κοινωνικών και επαγγελματικών συνθηκών, είτε λόγω ιδιαίτερων απαιτήσεων στη ζωή τους. Η κατανόηση αυτών των ομάδων είναι κρίσιμη, καθώς βοηθά στην ανάπτυξη πιο στοχευμένων στρατηγικών πρόληψης και παρέμβασης.

Ευάλωτες κατηγορίες ανθρώπων στο stress

Παιδιά και έφηβοι: Τα παιδιά και οι έφηβοι βιώνουν stress που προκαλείται από ποικίλες πηγές: τις σχολικές απαιτήσεις, τις εξετάσεις, τον κοινωνικό ανταγωνισμό, ακόμη και από την πίεση που ασκούν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Το παιδικό και εφηβικό νευρικό σύστημα βρίσκεται σε φάση ανάπτυξης, γεγονός που καθιστά αυτήν την ομάδα περισσότερο εκτεθειμένη στις αρνητικές συνέπειες του άγχους. Έρευνες δείχνουν ότι η παιδική έκθεση σε χρόνιο stress συνδέεται με αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης αγχωδών διαταραχών, κατάθλιψης, αλλά και σωματικών παθήσεων στην ενήλικη ζωή (Shonkoff et al., 2012).
Νεαροί ενήλικες και φοιτητές: Οι φοιτητές και οι νεαροί ενήλικες καλούνται να διαχειριστούν την μετάβαση από την εφηβεία στην ενηλικίωση, γεγονός που συνοδεύεται από ακαδημαϊκές, κοινωνικές και οικονομικές προκλήσεις. Η αβεβαιότητα για το μέλλον, η πίεση για επαγγελματική αποκατάσταση και οι οικονομικές δυσκολίες καθιστούν αυτήν την ομάδα ιδιαίτερα ευάλωτη στο άγχος (Beiter et al., 2015).
Εργαζόμενοι σε απαιτητικά επαγγέλματα: Το εργασιακό stress αποτελεί μία από τις πιο συχνές μορφές άγχους στη σύγχρονη κοινωνία. Ιδιαίτερα εκτεθειμένοι είναι οι επαγγελματίες υγείας, οι εκπαιδευτικοί, οι εργαζόμενοι σε θέσεις ευθύνης, αλλά και όσοι απασχολούνται σε ασταθή, ή χαμηλά αμειβόμενα επαγγέλματα. Το φαινόμενο της «επαγγελματικής εξουθένωσης» (burnout) έχει λάβει διαστάσεις παγκόσμιας επιδημίας (Maslach & Leiter, 2016).
Γυναίκες: Οι γυναίκες αναφέρονται συχνά στη βιβλιογραφία ως πιο ευάλωτες στο stress, όχι μόνο λόγω βιολογικών παραγόντων (ορμονικές διακυμάνσεις, εγκυμοσύνη, εμμηνόπαυση), αλλά και λόγω του κοινωνικού ρόλου που καλούνται να διαδραματίσουν. Ο συνδυασμός επαγγελματικών, οικογενειακών και κοινωνικών απαιτήσεων μπορεί να οδηγήσει σε αυξημένα επίπεδα άγχους (APA, 2019).
Φροντιστές ασθενών και γονείς παιδιών με ειδικές ανάγκες: Οι άνθρωποι που φροντίζουν άτομα με χρόνιες ασθένειες ή αναπηρίες συχνά βιώνουν έντονο και παρατεταμένο stress, γνωστό και ως «stress φροντιστή». Πρόκειται για μια κατηγορία που παρουσιάζει αυξημένο κίνδυνο κατάθλιψης, σωματικής κόπωσης και κοινωνικής απομόνωσης (Schulz & Sherwood, 2008).
Άτομα με χρόνια νοσήματα: Ο χρόνιος πόνος, οι σωματικοί περιορισμοί και η συνεχής αβεβαιότητα για την πορεία τής υγείας συνδέονται με υψηλά επίπεδα stress. Ασθενείς με καρδιαγγειακά νοσήματα, σακχαρώδη διαβήτη, ή καρκίνο αναφέρουν συχνά έντονο άγχος, το οποίο με τη σειρά του επιδεινώνει την πορεία τής ασθένειας (Cohen et al., 2007).
Ηλικιωμένοι: Η τρίτη ηλικία χαρακτηρίζεται από σημαντικές αλλαγές: απώλεια αγαπημένων προσώπων, συνταξιοδότηση, μείωση φυσικών ικανοτήτων. Αυτοί οι παράγοντες μπορούν να αυξήσουν την ψυχική πίεση και το αίσθημα μοναξιάς, καθιστώντας τούς ηλικιωμένους ευάλωτους σε αγχώδεις και καταθλιπτικές διαταραχές (Gum et al., 2009).

Επιπτώσεις του stress στην υγεία

african american businesswoman trying to concentra Το χρόνιο stress δεν είναι απλώς ένα ψυχολογικό βάρος· επηρεάζει ολόκληρο τον οργανισμό. Μεταξύ άλλων:

Ενισχύει τη λειτουργία τού συμπαθητικού νευρικού συστήματος και αυξάνει τα επίπεδα κορτιζόλης.
Συνδέεται με υπέρταση, καρδιαγγειακά νοσήματα και μεταβολικές διαταραχές.
Αποδυναμώνει το ανοσοποιητικό σύστημα.
Επιβαρύνει την ψυχική υγεία, οδηγώντας σε κατάθλιψη, αϋπνία κ.ά.
Μειώνει την ποιότητα ζωής και την ανθεκτικότητα σε νέες προκλήσεις.

Στρατηγικές αντιμετώπισης του stress

Η διαχείριση του stress απαιτεί πολυδιάστατη προσέγγιση. Οι στρατηγικές περιλαμβάνουν αλλαγές στον τρόπο ζωής, ψυχολογική υποστήριξη, αλλά και σωματοθεραπευτικές μεθόδους.

1. Τρόπος ζωής

Σωματική άσκηση: Η τακτική άσκηση μειώνει τα επίπεδα κορτιζόλης και αυξάνει τις ενδορφίνες.
Διατροφή: Ισορροπημένη διατροφή με επαρκή θρεπτικά συστατικά στηρίζει την ψυχική και σωματική ανθεκτικότητα.
Ύπνος: Ο ποιοτικός ύπνος αποτελεί θεμέλιο για την αποκατάσταση του νευρικού συστήματος.
Κοινωνική υποστήριξη: Οι διαπροσωπικές σχέσεις μειώνουν το αίσθημα απομόνωσης.

2. Ψυχολογικές παρεμβάσεις

Γνωσιακή-συμπεριφορική θεραπεία (CBT): Αποτελεσματική στη διαχείριση δυσλειτουργικών σκέψεων.
Mindfulness και διαλογισμός: Ενισχύουν την επίγνωση και μειώνουν τη ροπή προς το άγχος.
Ομαδική θεραπεία, ή ομάδες υποστήριξης: Δημιουργούν αίσθημα κοινότητας.

3. Σωματοθεραπευτικές προσεγγίσεις και η Κρανιοϊερή Θεραπεία Upledger

osteopathy patient getting treatment massage1 Η κρανιοϊερή θεραπεία (CranioSacral Therapy – CST) που αναπτύχθηκε από τον Dr. John Upledger αποτελεί μια ήπια, μη επεμβατική μέθοδο χειροθεραπείας που εστιάζει στη ρύθμιση του Κεντρικού Νευρικού Συστήματος μέσω της βελτίωσης της λειτουργικότητας του κρανιοϊερού συστήματος –δηλαδή του συστήματος των μεμβρανών και του εγκεφαλονωτιαίου υγρού που περιβάλλει τον εγκέφαλο και τον νωτιαίο μυελό. Με απαλές πιέσεις, ο θεραπευτής διευκολύνει την απελευθέρωση περιορισμών στους ιστούς, ενισχύοντας την αυτορρύθμιση του οργανισμού. Έρευνες υποδεικνύουν ότι η CST μπορεί να μειώσει τα επίπεδα άγχους, να βελτιώσει τον ύπνο και να ενισχύσει την αίσθηση χαλάρωσης (Matarán-Peñarrocha et al., 2011). Ιδιαίτερα για άτομα με χρόνιο stress, η κρανιοϊερή θεραπεία μπορεί να λειτουργήσει συμπληρωματικά σε άλλες παρεμβάσεις, επιτρέποντας στο σώμα να ανακτήσει ισορροπία.

4. Ενσωμάτωση στην καθημερινότητα

executives doing yoga Η αντιμετώπιση του stress δεν μπορεί να βασιστεί σε μεμονωμένες παρεμβάσεις. Χρειάζεται καθημερινή φροντίδα:

Σταθερό πρόγραμμα ύπνου και ξεκούρασης.
Συνειδητή ενασχόληση με δραστηριότητες που προσφέρουν χαρά.
Προγραμματισμένη συμμετοχή σε πρακτικές χαλάρωσης (αναπνοές, γιόγκα, CST).
Αναγνώριση των προσωπικών ορίων και διεκδίκηση ισορροπίας σε επαγγελματική και προσωπική ζωή.

Συμπεράσματα

Το stress είναι πια κομμάτι τής καθημερινότητας, αλλά δεν βαραίνει όλους με τον ίδιο τρόπο. Υπάρχουν ομάδες που το νιώθουν πιο έντονα –από τα παιδιά και τους φοιτητές, μέχρι τους εργαζόμενους, τις γυναίκες, τους φροντιστές, τα άτομα με χρόνια προβλήματα υγείας και τους ηλικιωμένους. Η διαχείριση του stress απαιτεί ολιστική προσέγγιση που να περιλαμβάνει υγιεινό τρόπο ζωής, ψυχολογική υποστήριξη και σωματοθεραπευτικές παρεμβάσεις. Στο πλαίσιο αυτό, η κρανιοϊερή θεραπεία Upledger μπορεί να προσφέρει ένα σημαντικό εργαλείο για την ενίσχυση της αυτορρύθμισης του οργανισμού και την καλλιέργεια βαθιάς χαλάρωσης. Η πρόληψη και η διαχείριση του stress δεν είναι πολυτέλεια· είναι απαραίτητη επένδυση για την υγεία, την ποιότητα ζωής και την κοινωνική ευημερία.

Πηγές

American Psychological Association (APA). (2019). Stress in America: Stress and current events.
Beiter, R., Nash, R., McCrady, M., Rhoades, D., Linscomb, M., Clarahan, M., & Sammut, S. (2015). The prevalence and correlates of depression, anxiety, and stress in a sample of college students. Journal of Affective Disorders, 173, 90-96.
Cohen, S., Janicki-Deverts, D., & Miller, G. E. (2007). Psychological stress and disease. JAMA, 298(14), 1685–1687.
Gum, A. M., King-Kallimanis, B., & Kohn, R. (2009). Prevalence of mood, anxiety, and substance-abuse disorders for older Americans in the National Comorbidity Survey–Replication. American Journal of Geriatric Psychiatry, 17(9), 769-781.
Maslach, C., & Leiter, M. P. (2016). Understanding the burnout experience: recent research and its implications for psychiatry. World Psychiatry, 15(2), 103–111.
Matarán-Peñarrocha, G. A., Castro-Sánchez, A. M., García, G. C., Moreno-Lorenzo, C., Carretero, T. L., & Zafra, M. Á. (2011). Influence of craniosacral therapy on anxiety, depression and quality of life in patients with fibromyalgia. Evidence-Based Complementary and Alternative Medicine, 2011, 178769.
Schulz, R., & Sherwood, P. R. (2008). Physical and mental health effects of family caregiving. American Journal of Nursing, 108(9 Suppl), 23–27.
Shonkoff, J. P., Boyce, W. T., & McEwen, B. S. (2012). Neuroscience, molecular biology, and the childhood roots of health disparities: Building a new framework for health promotion and disease prevention. JAMA, 301(21), 2252–2259.
World Health Organization (WHO). (2020). Stress at the workplace.