Υπάρχει μεγάλη ποικιλία λόγων και αιτίων που ωθούν τους ασθενείς να αναζητούν βοήθεια από τους επαγγελματίες της υγείας. Τις μεγαλύτερες προκλήσεις εμφανίζουν εκείνοι με χρόνια προβλήματα, κεντρική ευαισθητοποίηση και χρόνια εξάντληση. Η κλασσική ιατρική στηριζόμενη στο «Βιοϊατρικό μοντέλο» προσπαθεί να δώσει απαντήσεις στις προκλήσεις αυτών των ασθενών.

Σε ένα ζευγάρι που μαλώνει, η χειρότερη ερώτηση που μπορείς να απευθύνεις είναι: Ποιος άρχισε τον καυγά;

Για σύνθετα προβλήματα δεν υπάρχει μια μοναδική αιτία, υπάρχουν πολλοί επιβαρυντικοί παράγοντες. Δηλαδή υπάρχει «πολυπλοκότητα».

Το υποθετικό ερώτημα στο ζευγάρι που μαλώνει πρέπει να είναι: Ποια η μεταξύ σας σχέση;

Δηλαδή, η αναζήτηση της λύσης δεν πρέπει να εστιάζει στα άτομα, αλλά τη σχέση μεταξύ των ατόμων!

Αν αυτή τη στροφή στη σκέψη την μεταφέρουμε στη θεραπευτική προσέγγιση ασθενών με σύνθετα προβλήματα (πολυπλοκότητα), ο θεραπευτής δεν πρέπει να εστιάζει μόνο στους περιορισμούς, αλλά στη σχέση μεταξύ των περιορισμών!

Υπάρχει μεγάλη ποικιλία λόγων και αιτίων που ωθούν τους ασθενείς να αναζητούν βοήθεια από τους επαγγελματίες της υγείας. Τις μεγαλύτερες προκλήσεις εμφανίζουν εκείνοι με χρόνια προβλήματα, κεντρική ευαισθητοποίηση και χρόνια εξάντληση. Η κλασσική ιατρική στηριζόμενη στο «Βιοϊατρικό μοντέλο» προσπαθεί να δώσει απαντήσεις στις προκλήσεις αυτών των ασθενών.

Βιοϊατρικό Μοντέλο

Ιστορικά, το Βιοϊατρικό μοντέλο παρουσιάζει μια υπεροχή σε σχέση με τα ανταγωνιστικά του μοντέλα. Πρόκειται για ένα επιστημονικό μοντέλο με τεράστια οφέλη, κυρίως λόγω της ικανότητάς του να στοιχειοθετεί γνώσεις μέσω της έρευνας και του αποτελέσματος. Στην Ιατρική όταν διακυβεύονται ανθρώπινες ζωές, το κόστος τού λάθους είναι τεράστιο. Όσο μεγαλύτερος ο κίνδυνος, τόσο μεγαλύτερη είναι η ανάγκη για επιστημονική βεβαιότητα στην δράση.

Τα χαρακτηριστικά στοιχεία του Βιοϊατρικού μοντέλου είναι:

• Βασίζεται στην επιστήμη
• Θεωρεί ότι η ασθένεια αποτελεί στατιστική απόκλιση από το φυσιολογικό
• Βασίζεται σε αναγωγικές διαδικασίες/εξηγήσεις
• Έχει τεράστια πλεονεκτήματα όσον αφορά την απόκτηση γνώσης
• Ευδοκιμεί με την κατανόηση αιτίου/αποτελέσματος
• Φυσικά, είναι ο πολιτιστικός κανόνας στον οποίο οι περισσότεροι από εμάς (και οι ασθενείς μας) μεγάλωσαν

Στους ασθενείς που εμφανίζουν χρόνια προβλήματα, κεντρική ευαισθητοποίηση και χρόνια εξάντληση ταιριάζει αυτό το μοντέλο; Αν ναι, γιατί δεν δίνει πειστικές απαντήσεις στα προβλήματα τους; Μήπως ήρθε η ώρα να κάνουμε στροφή στη σκέψη μας και να προσεγγίσουμε τα προβλήματα των ασθενών με πολυπλοκότητα από άλλη οπτική γωνία, διαφορετική από εκείνη που αντιπροσωπεύει το Βιοϊατρικό μοντέλο;

Για να βρούμε πειστικές απαντήσεις στα ερωτήματα, επιβάλλεται να γνωρίσουμε την επιστήμη της πολυπλοκότητας.

Η επιστήμη της Πολυπλοκότητας

Ως «σύστημα» χαρακτηρίζεται ένα σύνολο στοιχείων που υπόκεινται σε αλληλεπιδράσεις (Ludwig von Bertanaffly). Ένα σύστημα εμφανίζει πολυπλοκότητα όταν έχει:

• Ποικιλομορφία/ανομοιότητα
• Αλληλεξάρτηση
• Συνδεσιμότητα
• Προσαρμοστικότητα
• Όλα τα παραπάνω χαρακτηριστικά συνδέονται μεταξύ τους έτσι ώστε η μεταβολή τού ενός να μεταβάλλει το άλλο με τρόπο, όμως, που δεν μπορεί να προβλεφθεί!

– Θεωρία του Χάους

Μέχρι πρόσφατα, ο κόσμος γύρω μας έμοιαζε να αποτελείται από δυο τύπους φαινομένων: τα εντελώς προβλέψιμα και τα εντελώς τυχαία. Σήμερα οι επιστήμονες εστιάζουν σε ένα τρίτο τύπο: τα χαοτικά φαινόμενα. Δηλαδή τα φαινόμενα όπου μικρές, ή ασήμαντες μεταβολές μπορούν να έχουν τεράστιες επιπτώσεις.

– «Φαινόμενο της πεταλούδας»

Ο όρος αυτός οφείλεται στον Edward Lorenz και χρησιμοποιήθηκε για να περιγράψει αυτό που οι μαθηματικοί αποκαλούν «ευαίσθητη εξάρτηση από τις αρχικές συνθήκες». Δηλαδή, ο τρόπος με τον οποίο μη γραμμικά φαινόμενα μπορούν να επηρεαστούν ακόμη και από απειροελάχιστα γεγονότα. Έτσι, θεωρητικά τουλάχιστον, το τίναγμα των φτερών μιας πεταλούδας στην Βραζιλία θα μπορούσε να προκαλέσει ανεμοστρόβιλο στο Τέξας. Κάπως έτσι γεννήθηκε ο όρος «φαινόμενο της πεταλούδας», το εκλαϊκευμένο όνομα ενός χαρακτηριστικού που αποτελεί τη βάση μιας νέας επιστήμης, της «πολυπλοκότητας». Η πολυπλοκότητα είναι μια υπερ-επιστήμη αφού αγκαλιάζει τα μαθηματικά, τις φυσικές επιστήμες, τις ιατρικές, οικονομικές, αλλά και κοινωνικές επιστήμες –φυσική, χημεία, βιολογία, μετεωρολογία, ιατρική, οικονομικά και κοινωνιολογία. Η «υπερευαίσθητη εξάρτηση από τις αρχικές συνθήκες», έχει ως συνέπεια την τυχαιότητα των μεταβολών, δηλαδή δεν ξέρουμε προς ποια κατεύθυνση θα το επηρεάσει.

«Χαοτική ιστορία»

Το «φαινόμενο του χάους» τονίζει την ύπαρξη θεμελιωδών ορίων σε αυτά που μπορούμε να γνωρίζουμε και σε αυτά που μπορούμε να προβλέψουμε για τον κόσμο γύρω μας. Τα μη γραμμικά φαινόμενα (φαινόμενα όπου μικρές μεταβολές έχουν κάθε άλλο παρά αναμενόμενες συνέπειες) μπορούν να υπακούν σε πολύ απλούς νόμους και, παρ' όλα αυτά, να προκαλούν πολύπλοκη συμπεριφορά, η οποία μοιάζει -επιφανειακά τουλάχιστον- εντελώς τυχαία. Το σημαντικό είναι ότι εδώ δεν πρόκειται για πραγματική τυχαιότητα. Μάλλον πρόκειται γι' αυτό που ο διακεκριμένος Αμερικανός μαθηματικός James A. York, το 1975, ονόμασε «χάος». Μια ενδιάμεση κατάσταση ανάμεσα στην απόλυτη τάξη και στην αυθεντική τυχαιότητα. Το να αποφασίσουμε πότε η τυχαιότητα είναι στη πραγματικότητα χάος είναι μια πρόκληση.

Σε ένα πραγματικό τυχαίο φαινόμενο -όπως η ρίψη ενός ζαριού- δεν υπάρχει καμία σύνδεση μεταξύ των συμβάντων. Για παράδειγμα, αν εμφανιστεί το πέντε σε τρεις συνεχόμενες ρίψεις, δεν είναι λιγότερο ή περισσότερο πιθανό να εμφανιστεί και στην επόμενη. Χωρίς να συνδέει κάποια μνήμη το παρελθόν με το μέλλον, δεν υπάρχει τρόπος να προβλέψεις τι θα συμβεί στη συνέχεια. Στο άλλο άκρο, στην απόλυτη τάξη, βρίσκονται τα συστήματα που παρουσιάζουν επαναληπτικότητα, όπως τα αξιόπιστα ρολόγια από κρυστάλλους χαλαζία, για τα οποία μπορείς να προβλέψεις τι θα κάνουν στο μακρινό μέλλον.

Αντίθετα, στα χαοτικά φαινόμενα όπως ο καιρός, υπάρχουν συνδέσεις ανάμεσα στο παρελθόν και το μέλλον, οι οποίες όμως είναι απίστευτα σύνθετες και μη γραμμικές. Ως αποτέλεσμα, αν γνωρίζουμε τις συνθήκες του σημερινού καιρού, αυτό μας βοηθά να προβλέψουμε εκείνα που θα συμβούν στο άμεσο μέλλον· αλλά για ολοένα πιο μακρινές προγνώσεις, τα στοιχεία του τώρα γίνονται σταδιακά όλο και πιο άχρηστα. Αυτό συμβαίνει γιατί το φαινόμενο της πεταλούδας μεγεθύνει και τις πιο μικρές ανακρίβειες στα αρχικά δεδομένα, μέχρι που ακυρώνει κάθε πρόβλεψη.

«Πρότυπα/patterns»

Ο William Ditto, διακεκριμένος φυσικός και πρύτανης της Σχολής Φυσικών Επιστημών του Πανεπιστημίου της Χαβάης, στην ερώτηση: «Ποιες είναι οι κυριότερες γνώσεις που προέκυψαν για το χάος;», απάντησε: «Πρώτον, ότι η μη γραμμικότητα και το χάος αποτελούν τον κανόνα και όχι την εξαίρεση· και δεύτερον, ότι στα περισσότερα συστήματα η χαοτική συμπεριφορά περιέχει έναν σχεδόν άπειρο αριθμό προτύπων. Παρόλο που τέτοια πρότυπα είναι καταστροφικά όταν βγαίνουν εκτός ελέγχου, τον περισσότερο καιρό η γοητευτική πολυπλοκότητα της φύσης -που εκτείνεται από τις οικονομικές διακυμάνσεις μέχρι τα ηλεκτρικά πρότυπα στη λειτουργία του εγκεφάλου- προκύπτει από έναν άπειρο αριθμό χαοτικών επαναλαμβανόμενων προτύπων». Αυτό το φαινόμενο, στα μαθηματικά της πολυπλοκότητας, λέγεται «αυτοομοιότητα υπό αλλαγή κλίμακος».

Η αυτοομοιότητα υποδεικνύει την ιδιότητα του συστήματος να εμπεριέχει μια μικρογραφία του εαυτού του σε οποιοδήποτε επίπεδο βάθους το εξετάσουμε. Έτσι, σε διάφορες κλίμακες παρατήρησης βλέπουμε να ξεδιπλώνεται μπροστά μας το ίδιο το αρχικό αντικείμενο (επαναληπτική διαδικασία). Με τον διεθνή όρο φράκταλ (fractal, ελλ. Μορφόκλασμα, ή μορφοκλασματικό σύνολο) στα Μαθηματικά, τη Φυσική, αλλά και σε πολλές επιστήμες, ονομάζεται ένα γεωμετρικό σχήμα που επαναλαμβάνεται αυτούσιο σε άπειρο βαθμό μεγέθυνσης, κι έτσι συχνά αναφέρεται ως "απείρως περίπλοκο".

Η επαναληπτική διαδικασία είναι εκείνη κατά την οποία από ένα αρχικό γεωμετρικό σχήμα δημιουργούνται απόγονοι και στη συνέχεια οι συγκεκριμένοι απόγονοι γίνονται πρόγονοι για τους επόμενους απογόνους. Το φαινόμενο λέγεται «ανάδραση». Το αρχικό στοιχείο κάθε επαναληπτικής διαδικασίας λέγεται «σπόρος».

Ο ανθρώπινος εγκέφαλος είναι ένα παράδειγμα φρακτάλ. Οι «βραχώδεις» αυτό-όμοιες αναδιπλώσεις του, παράγονται από τα γενετικά προγράμματα που συνδέονται με τη χαοτική αυτό-οργανωμένη κίνηση, όταν οι νευρώνες διαμορφώνουν τη θέση τους μέσα στο κρανίο του εμβρύου. Η θεωρία τού χάους ερμηνεύει πώς ακόμη και οι γενετικά πανομοιότυποι δίδυμοι δεν έχουν τις ίδιες αναδιπλώσεις στους νευρώνες του εγκεφάλου τους.

Ο κάθε εγκέφαλος είναι ένα μοναδικό, ξεχωριστό φρακτάλ.

Η αυτοομοιότητα συνεισφέρει στην οικονομία της πολυπλοκότητας, δηλαδή ό,τι κάνει το κάνει με τον οικονομικότερο δυνατό τρόπο. Όσο πιο πολύπλοκη είναι η δομή του κυκλοφορικού συστήματος ενός ζωντανού οργανισμού, τόσο καλύτερα μπορεί να διακινεί τα αναγκαία για τη ζωή του θρεπτικά συστατικά.

Όλη η πολυπλοκότητα προκύπτει από μερικές απλές οδηγίες, μερικές γραμμές κώδικα. Για παράδειγμα, οι οδηγίες για να αναπτύξει το έμβρυο το πολύπλοκο σύστημα των πνευμόνων του, ενδέχεται να περιλαμβάνονται με τη μορφή ενός μικρού αριθμού εντολών στα γονίδια που κληρονομεί από τους γονείς του.

Η επιστήμη της πολυπλοκότητας στην ασθένεια

Ο κόσμος γύρω μας γίνεται όλο και πιο περίπλοκος. Η απίστευτη εξέλιξη της τεχνολογίας, των επικοινωνιών, των μετακινήσεων και της πληροφόρησης μας εκθέτουν σε ένα απίστευτα περίπλοκο περιβάλλον, το οποίο εξελίσσεται και αλλάζει γρηγορότερα από ό,τι μπορούμε να αφομοιώσουμε. Σε κάθε περίπτωση, όμως, είμαστε υποχρεωμένοι να εξελιχτούμε!

Μέχρι τώρα η προσαρμογή ήταν μια αργή διαδικασία. Όταν ένα σύστημα ετίθετο κάτω από επιβάρυνση είχε είτε την ικανότητα να προσαρμοστεί και να επιβιώσει, είτε όχι. Τι συμβαίνει, όμως, όταν χρειάζεται να προσαρμοστεί σε έναν κόσμο που συνεχώς αλλάζει με μεγάλη ταχύτητα;

Αν μεταφέρουμε αυτόν τον προβληματισμό σε επίπεδο οργανισμού, είναι γνωστό πως προσαρμοζόμαστε σε κάθε μεταβαλλόμενο συνδυασμό βιοχημικών, βιομηχανικών και ψυχοκοινωνικών επιβαρυντικών παραγόντων, που περιγράφουμε κατά περίπτωση ως "βάρος", "πίεση" ή "άγχος". Από την διάρκεια, την ένταση, τις απαιτήσεις, την επιμονή, ή τα διαλείμματα των επιβαρυντικών παραγόντων, αλλά και από την αποτελεσματικότητα των μηχανισμών αντίδρασης εξαρτάται η τελική επίδραση στην υγεία και την λειτουργικότητα τόσο σε τμηματικό επίπεδο, όσο και γενικά στον οργανισμό. Αυτός ο μηχανισμός περιγράφτηκε θαυμάσια στις δεκαετίες του '40 και '50 από τον Hans Selye.

Οι ασθενείς προσέρχονται σε εμάς αναζητώντας λύσεις σε προκλήσεις που αφορούν: στρες, δυσκολίες στον ύπνο, προβλήματα πέψης, μυϊκό σπασμό, συναισθηματικές δυσκολίες, επώδυνα σύνδρομα, διαταραχές του ανοσοποιητικού, περιβαλλοντικές ευαισθησίες, σεξουαλικές διαταραχές, δυσλειτουργία στο Κεντρικό Νευρικό Σύστημα κ.ά. Σε πολλές περιπτώσεις, οι ασθενείς εμφανίζουν πολλαπλά προβλήματα που φαίνονται να μην έχουν λογική επιστημονική σύνδεση μεταξύ τους, εκτός από το γεγονός πως υποδεικνύουν ένα σύστημα που έχει χάσει την ικανότητα προσαρμογής, ή -αν προτιμάτε- βρίσκεται στο στάδιο της προσαρμοστικής εξάντλησης. Οι ασθενείς, μάλιστα, ζητούν λύση στα προβλήματα τους εδώ και τώρα! Δυσκολεύονται να αντιληφθούν ότι η φύση των προβλημάτων τους κάνει την θεραπευτική διαδικασία «μαραθώνιο» και όχι «αγώνα ταχύτητας»!

Αυτή η επιθυμία/αντίδραση είναι κατανοητή. Σκεφτείτε μια στιγμή της ζωής σας όπου το στρες σάς έχει κατακυριεύσει. Πιθανόν να είχατε δυσκολία να είστε ο εαυτό σας, ή ο καλύτερος εαυτός σας. Στη πραγματικότητα δεν θα είχατε τα φυσιολογικά αποθέματα (πηγές ενέργειας) να είστε ευγενικός, καλός, ή επικοινωνιακός. Σε αυτή ακριβώς τη φάση κάθε επιπρόσθετος στρεσογόνος παράγοντας μπορεί να σας καταβάλλει.

Απαιτείται, λοιπόν, ένα διαφορετικό μοντέλο, που να λαμβάνει υπόψη του την πολυπλοκότητα της ασθένειας· να μην στηρίζεται, δηλαδή, στην αναγωγιμότητα και την αναζήτηση του αιτίου/αποτελέσματος, για να μπορέσει να δώσει πειστικές απαντήσεις στις προκλήσεις αυτών των ασθενών!

Βιοψυχοκοινωνικό Μοντέλο

Το 1977, ο ψυχίατρος George L. Engel αμφισβήτησε ριζικά το Βιοϊατρικό μοντέλο, εισάγοντας το Βιοψυχοκοινωνικό μοντέλο υγείας/ευεξίας και ασθένειας. Το Βιοψυχοκοινωνικό μοντέλο έχει μια τεράστια απόκλιση από το Βιοϊατρικό μοντέλο, αναγνωρίζοντας τη σπουδαιότητα της κοινωνιολογίας και της ψυχολογίας του ασθενούς στην υγεία και την ασθένεια. Ακριβώς λόγω της ενσωμάτωσης στο μοντέλο αυτό στοιχείων μη βιολογικών, αποτέλεσε μια σημαντική εξέλιξη ώστε να γίνουν αντιληπτές και να αποκτήσουν τη δική τους ορολογία θεραπευτικές προσεγγίσεις εστιασμένες στο πνεύμα/σώμα (mind/body), όπως για παράδειγμα η Κρανιοϊερή Θεραπεία (craniosacral therapy) του Dr John Upledger.

 Το Βιοψυχοκοινωνικό μοντέλο έχει τις ακόλουθες ιδιότητες:

• Αναγνωρίζει τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ των σωματικών, πνευματικών, συναισθηματικών και κοινωνικών πτυχών του ατόμου
• Αναγνωρίζει την ιδέα της πολυπλοκότητας, της ανάδυσης και της μη αναγωγιμότητας
• Αναγνωρίζει τις εμπειρίες του ίδιου του ασθενούς

Το Βιοψυχοκοινωνικό μοντέλο δεν προορίζεται να είναι μια απόκλιση από την επιστήμη, αλλά μια έκκληση για την επέκταση της επιστημονικής κατανόησης, ώστε να συμβάλλει στην σφαιρική αντιμετώπιση των προκλήσεων ενός ασθενή που βρίσκεται σε προσαρμοστική εξάντληση, ή χρόνια εξάντληση.

Η θεωρία των συστημάτων, της πολυπλοκότητας και η θεωρία του χάους είναι αναδυόμενοι επιστημονικοί κλάδοι, οι οποίοι περιγράφουν τον κόσμο με τρόπους που προάγουν ένα βιοψυχοκοινωνικό πλαίσιο!