Το φαινόμενο του εκφοβισμού απασχολεί όλο και περισσότερους επιστήμονες λόγω της συνεχούς αυξητικής του τάσης τόσο στο δυτικό κόσμο, όσο και σε μη «δυτικού τύπου» κοινωνίες.

Οι όροι που αναφέρονται σχετικά με τον εκφοβισμό είναι: επιθετικότητα, βία, νταής, τσαμπουκάς, μάγκας κ.ά. Η απόκτηση γνώσης είναι το πρώτο και βασικό βήμα που πρέπει να γίνει για να μπορεί κάποιος να αντιμετωπίσει τέτοιες καταστάσεις. Και στον σχολικό εκφοβισμό το πρώτο που πρέπει να ειπωθεί είναι τι δεν είναι σχολικός εκφοβισμός. Σχολικός εκφοβισμός, λοιπόν, δεν είναι μια διαμάχη - σύγκρουση μεταξύ δυο μαθητών ή μαθητριών, δεν είναι το πείραγμα, το αστείο προς κάποιον συμμαθητή που γίνονται σε συγκεκριμένο χρόνο, δεν έχουν συνέχεια και δεν επηρεάζουν την συναισθηματική κατάσταση των παιδιών. Ο σχολικός εκφοβισμός είναι ένα πιο σύνθετο φαινόμενο και εκείνο που τον διαφοροποιεί από το πείραγμα και τον τσακωμό είναι η έντασή του, η διάρκειά του, η ανισορροπία δύναμης μεταξύ των εμπλεκόμενων μερών και η συναισθηματική επίδραση που έχει πάνω στα παιδιά.  

Με λίγα λόγια ο σχολικός εκφοβισμός είναι μια κατάσταση επαναλαμβανόμενη, κατευθύνεται σε συγκεκριμένα παιδιά από παιδιά (πολλές φορές και ομάδα παιδιών) που υπερέχουν σε δύναμη -όχι απαραίτητα σωματικά-  και έχουν ως αποτέλεσμα το παιδί που εκφοβίζεται να νοιώθει απομονωμένο, να βιώνει άγχος και φόβο, να παρουσιάζει σχολική άρνηση και διάφορες συναισθηματικές δυσκολίες.

Γενικά ο σχολικός εκφοβισμός μπορεί να περιλαμβάνει:

• Χτυπήματα.
• Απειλές, εκβιασμό, πειράγματα, παρατσούκλια, κοροϊδία, διάδοση φημών.
• Εσκεμμένο αποκλεισμό μαθητών από διάφορες κοινωνικές και σχολικές  δραστηριότητες.
• Σεξουαλική παρενόχληση.
• Κλοπές, ή και Ζημιές στα προσωπικά αντικείμενα του παιδιού που βιώνει τον εκφοβισμό.
• Ηλεκτρονικό bullying / cyber bullying. Πρόκειται για τον εκφοβισμό που προκαλείται διαμέσου της χρήσης ηλεκτρονικών υπολογιστών, κινητών τηλεφώνων και άλλων ηλεκτρονικών συσκευών.

Τις περισσότερες φορές τα παιδιά που βιώνουν εκφοβισμό δεν το αποκαλύπτουν σε κανέναν, γιατί:

• Ντρέπονται: Η ντροπή είναι ένα συναίσθημα που ακολουθεί τον σχολικό εκφοβισμό, καθώς τα παιδιά νοιώθουν ότι όλοι γελάνε μαζί τους. Ντρέπονται γι’ αυτό που τους συμβαίνει και θεωρούν ότι όλοι οι συμμαθητές τους, τους θεωρούν δειλούς/δειλές. Έτσι δυσκολεύονται να κάνουν φίλους, καθώς θεωρούν εκ προοιμίου ότι κανείς δεν θα τους θέλει για φίλους. Επίσης, ντρέπονται να το αποκαλύψουν στους γονείς τους, γιατί θεωρούν πως θα τους «απογοητεύσουν».
• Φοβούνται: Τα παιδιά που βιώνουν τον εκφοβισμό θεωρούν πως είναι αδύνατον να αλλάξει η συγκεκριμένη κατάσταση. Φοβούνται ότι οποιοσδήποτε χειρισμός από τρίτους θα προκαλέσει τον θυμό τού «βασανιστή/ών» τους και, επομένως, τα πράγματα θα γίνουν χειρότερα. Ζουν έχοντας διαρκώς τον φόβο ότι θα τα κοροϊδέψουν, ότι θα γελάσουν μαζί τους.
• Νοιώθουν ότι φταίνε: Η σκέψη των παιδιών είναι ενοχική, ιδιαίτερα σε καταστάσεις βίας. Θεωρούν ότι εκείνα φταίνε, ότι εκείνα προκάλεσαν την συγκεκριμένη κατάσταση. Θεωρούν ότι είναι οι υπαίτιοι για ό,τι γίνεται (πχ. με λένε «γυαλάκια» -φοράω γυαλιά-, άρα έχουν δίκιο: «είμαι γυαλάκιας»).
• Σκέφτονται ότι θα  απογοητεύσουν/στενοχωρήσουν τους γονείς τους: Όλα τα παιδιά αποζητούν την αγάπη και τον θαυμασμό των γονιών τους. Θεωρούν, λοιπόν, ότι αν οι γονείς τους μάθουν αυτό που συμβαίνει θα απογοητευτούν και θα στενοχωρηθούν. Νοιώθουν θυμό που δεν μπορούν να αντιδράσουν σε ό,τι τους συμβαίνει. Αυτός ο θυμός, συνήθως, εκφράζεται σε οικεία - αγαπημένα πρόσωπα, όπως ο πατέρας, η μητέρα, ή ο αδελφός.

Για τους λόγους που προαναφέραμε, θα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη ο συναισθηματικός κόσμος και η ψυχολογία των παιδιών, η οποία, και στην περίπτωση των θυμάτων του σχολικού εκφοβισμού, δεν διαφέρει από εκείνη των ατόμων που έχουν υποστεί οποιαδήποτε άλλη μορφή βίας. Το παιδί που εκφοβίζει επιλέγει το παιδί που θα εκφοβίσει πολύ συγκεκριμένα και καθόλου τυχαία. Συνήθως θα επιλέξει παιδί που διαφέρει με κάποιον τρόπο από τα υπόλοιπα (είναι από άλλη χώρα, έχει άλλη θρησκεία, φοράει σιδεράκια, διαφέρει από τη μέση εικόνα ενός μαθητή), είναι το παιδί που δύσκολα θα βοηθήσει κάποιος (παιδιά μοναχικά που δεν κάνουν εύκολα φίλους), που είναι λιγότερο «δυνατό». Ωστόσο, και το παιδί που βιώνει εκφοβισμό, πολλές φορές γεννά στους τρίτους αντικρουόμενα συναισθήματα. Συχνά προκαλεί στους γονείς, εκπαιδευτικούς και συμμαθητές του συναισθήματα θυμού, καθώς είτε δεν του αναγνωρίζουν την αδυναμία του να αντιδράσει, είτε θεωρούν ότι αυτό ευθύνεται για τον εκφοβισμό που βιώνει. Σε γενικές γραμμές πολλά από τα στοιχεία τής προσωπικότητας του παιδιού που βιώνει τον εκφοβισμό ευνοούν την στοχοποίησή του. Στο σημείο αυτό να σημειώσουμε ότι τα παιδιά που βιώνουν εκφοβισμό παρουσιάζουν:

• χαμηλή αυτοεκτίμηση,
• αδυναμία επίλυσης προβλημάτων,
• καταθλιπτικά στοιχεία,
• συναισθηματικές δυσκολίες,
• αίσθημα μοναξιάς,
• χαμηλές σχολικές επιδόσεις και απουσίες,
• διαταραχές συμπεριφοράς,
• ψυχολογικά / ψυχοσωματικά προβλήματα (πονοκέφαλοι, κοιλιακά άλγη, ενούρηση, διαταραχές ύπνου),
• άγχος,
• φοβίες,
• δεν μπορούν να μείνουν μόνα,
• αποφεύγουν τη βλεμματική επαφή.

Στην εκδήλωση του φαινόμενου ιδιαίτερο ενδιαφέρον συγκεντρώνει το παιδί (ή ομάδα παιδιών) που εκφοβίζει, το οποίο συχνά γεννά, επίσης, αντιφατικά συναισθήματα. Σε πολλούς ανθρώπους προκαλεί θυμό και αγανάκτηση, ενώ άλλοι αναγνωρίζουν την ανάγκη για στήριξη που έχει και αυτό το παιδί. Πάντα θα πρέπει να θυμόμαστε ότι πίσω από ένα παιδί που εκφοβίζει θα βρεθούν:

• ανάγκη για κυριαρχία πάνω σε άλλους
• αδυναμία ελέγχου παρορμήσεων
• μειωμένη ικανότητα αυτοελέγχου
• αδυναμία τήρησης κανόνων και ορίων
• ασυνήθιστα χαμηλό άγχος
• διογκωμένη αυτό-εικόνα
• έλλειψη αίσθησης του μέτρου
• δημοτικότητα που βρίσκεται στο μέσο όρο, ή κάτω από αυτόν και   η οποία μειώνεται καθώς προχωρά στις εκπαιδευτικές βαθμίδες
• εχθρικότητα απέναντι στο περιβάλλον του (ιδιαίτερα σε γονείς και εκπαιδευτικούς)
• απόλυτη έλλειψη ενσυναίσθησης
• πιθανόν να περιβάλλεται από άλλους συμμαθητές οι οποίοι δεν εκφοβίζουν άμεσα αλλά ενισχύουν το παιδί που εκφοβίζει

Εάν δεν ληφθεί άμεσα η κατάλληλη φροντίδα, υπάρχουν αυξημένα ποσοστά μελλοντικής:

• παραβατικής συμπεριφοράς,
• χρήσης ουσιών και
• εμπλοκής με το νόμο.

Σημείο κλειδί στην εμφάνιση του φαινόμενου του σχολικού εκφοβισμού αποτελούν τα παιδιά - θεατές. Με την συμπεριφορά τους διευκολύνουν, ή λειτουργούν ανασταλτικά στην εμφάνιση του φαινόμενου. Οι αναμενόμενες αντιδράσεις των παιδιών - θεατών είναι:

• να γελάσουν,
• να χαμογελάσουν,
• να αδιαφορήσουν,
• να μιλήσουν στο διπλανό τους και να σχολιάσουν αυτό που γίνεται είτε θετικά, είτε αρνητικά,
• να κοιτούν και να μην κάνουν απολύτως τίποτε.

Οι συγκεκριμένες αντιδράσεις - γελάσουν / χαμογελάσουν, ή να σχολιάσουν το γεγονός- ενισχύουν την συμπεριφορά τού παιδιού που ασκεί βία, καθώς έχει επιτύχει να κερδίσει την προσοχή των παιδιών «θεατών». Στις αντιδράσεις αδιαφορία / απραξία είτε δεν δίνει σημασία, είτε εντείνει την επιθετική συμπεριφορά προς το παιδί-θύμα, προκειμένου να «κερδίσει» και τους «αδιάφορους θεατές». Από την άλλη πλευρά, οι συγκεκριμένες αντιδράσεις επηρεάζουν σημαντικά το παιδί που δέχεται εκφοβισμό. Το γέλιο, το χαμόγελο, η αδιαφορία και η απραξία ενισχύουν τη μοναξιά του. Παράλληλα, σε δεύτερο επίπεδο, ενισχύουν την επιβεβαίωση της πράξης τού παιδιού που εκφοβίζει και επομένως ενισχύεται ακόμη περισσότερο η ενοχή τού παιδιού που βιώνει τον εκφοβισμό. Επίσης, ο σχολιασμός τού γεγονότος ενισχύει με τη σειρά του και την ντροπή που βιώνει το παιδί, αλλά και τη μοναξιά του.

Στην εκδήλωση ενός τέτοιου φαινόμενου μέσα στο σχολικό πλαίσιο πρώτο λόγο οφείλουν να έχουν και οι εκπαιδευτικοί. Σε γενικές γραμμές ο εκπαιδευτικός θα πρέπει να:

• ενημερωθεί για το φαινόμενο και επομένως να γίνει ικανότερος στο να το αναγνωρίζει, να το σταματά άμεσα και να μπορεί να αναπτύξει, στη συνέχεια, προγράμματα ή τεχνικές παρέμβασης για την εκτόνωσή του.
• μην αγνοήσει ή υποτιμήσει κάτι που του αναφέρει το παιδί,
• κάνει άμεση και αυστηρή παρατήρηση αμέσως μετά το περιστατικό,
• αξιοποιήσει τη «δύναμη» του παιδιού που ασκεί βία σε θετικές συμπεριφορές,
• αναπτύξει δραστηριότητες σχετικά με το φαινόμενο (συζήτηση, παιχνίδι ρόλων, ανάγνωση λογοτεχνικών κειμένων),
• δημιουργήσει θετικό κλίμα στο σχολείο
• προστατεύσει το παιδί που δέχεται τη βία,
• ενώ καλό θα ήταν να μη του ζητηθεί να εξηγήσει το τι έχει συμβεί μπροστά σε άλλους, αλλά σε κατ’ ιδίαν συνάντηση να γίνεται προσπάθεια απενοχοποίησης και συναισθηματικής του ενίσχυσης.                                 

 Επίσης, συστήνεται να αποφεύγεται η ποινικοποίηση της πράξης και η τιμωρία τού παιδιού- θύτη με αποβολές από τη σχολική μονάδα, καθώς δεν είναι αποτελεσματικές. Θα πρέπει να δημιουργείται τέτοιο κλίμα στο σχολείο, ώστε να μην καλύπτονται φαινόμενα εκφοβισμού ή ενδοσχολικής βίας ως «μυστικά». Είναι ιδιαίτερα σημαντικό να μην ζητηθεί η «συμφιλίωση» μεταξύ του παιδιού που δέχεται βία και εκείνου που ασκεί τη βία, καθώς υπάρχει ο κίνδυνος να επαναθυματοποιηθεί το ένα παιδί και το άλλο να επιβεβαιώσει την «δύναμη» και την κυριαρχία» του.

Γι’ αυτό οι γονείς θα πρέπει

Να παρατηρούν τη συμπεριφορά των παιδιών τους. Οποιαδήποτε ξαφνική και χωρίς εμφανή αιτία αλλαγή στη συμπεριφορά τους, στη διάθεση, στην όρεξη, στον ύπνο, στη γνώμη τους για κάποια άτομα, στη σχολική τους παρουσία και επίδοση πρέπει να τους προβληματίζει και διακριτικά να διερευνούν το τι συμβαίνει. Εάν αντιληφθούν ότι το παιδί τους βιώνει εκφοβισμό θα πρέπει, σε πλαίσιο ασφάλειας και εμπιστοσύνης, να κουβεντιάσουν με το παιδί τους για την εμπειρία του και γενικά για το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού.

• Να απενοχοποιήσουν το παιδί.
• Να εξηγήσουν στο παιδί ότι κανείς δεν έχει το δικαίωμα να του φέρεται έτσι.
• Να επιβραβεύσουν το παιδί που συμμετείχε στην κουβέντα και αποκάλυψε σημαντικά πράγματα.
• Να μην βάλουν το παιδί σε διαδικασίες αντεκδίκησης. Δεν έχουν κανένα αποτέλεσμα.
• Να αναδείξουν στο παιδί τη σημασία και πόσο σημαντικό είναι να έχει επικοινωνία με το δάσκαλο και να του εξηγήσουν τη διαφορά τού «μαρτυράω» από του «ζητάω» βοήθεια.
• Να θυμούνται ότι ο στόχος είναι να βοηθήσουν το παιδί τους και όχι να τιμωρηθεί το άλλο παιδί.
• Να επικοινωνήσουν με το δάσκαλο.
• Να ζητήσουν τη βοήθεια κάποιου ειδικού.
• Σε όλες τις περιπτώσεις μπορούν να επικοινωνήσουν με την  Εθνική Τηλεφωνική Γραμμή για τα Παιδιά SOS 1056, δωρεάν και ανώνυμα, η οποία είναι στελεχωμένη με κοινωνικούς λειτουργούς και ψυχολόγους και λειτουργεί όλο το 24ώρο.

Οι μαθητές που εκφοβίζονται νοιώθουν αρκετά αρνητικά συναισθήματα. Η σιωπή τόσο των μεγάλων, όσο και των άλλων παιδιών τους επιβαρύνει ακόμη περισσότερο. Ας βγούμε, λοιπόν, όλοι από τη σιωπή μας!

Πηγές : Το χαμόγελο του παιδιού, Ευρωπαϊκή καμπάνια κατά του σχολικού εκφοβισμού, ΕΨΥΠΕ