Στο παρελθόν σε ασθενείς που υποβάλλονταν σε θεραπεία για καρκίνο τους συμβούλευαν να ξεκουραστούν ή να μειώσουν τη σωματική τους δραστηριότητα. Αυτή είναι μια καλή συμβουλή αν η κίνηση προκαλεί πόνο, ταχυκαρδία ή δύσπνοια. 

Νεότερες μελέτες όμως έδειξαν ότι η άσκηση δεν είναι μόνο ασφαλής κατά τη διάρκεια της θεραπείας του καρκίνου, αλλά μπορεί βελτιώσει τη λειτουργικότητα και την ποιότητα της ζωής του ασθενή.Φυσικά το πρόγραμμα άσκησης θα πρέπει να είναι ασφαλές, να σέβεται τα όρια και τις δυνατότητες του ασθενή, αλλά ταυτόχρονα να ικανοποιεί τις ανάγκες του με τον καλύτερο τρόπο.

Νεοπλασματικές παθήσεις μπορούν να παρουσιασθούν σχεδόν σε όλα τα οργανικά συστήματα του ανθρώπου. Αυτή η ακανόνιστη ανάπτυξη τραυματίζει και θέτει σε κίνδυνο οργανικά συστήματα που λειτουργούν φυσιολογικά. Οι ασθενείς με καρκίνο έχουν ένα ευρύ φάσμα αναγκών. Τόσο από τη φύση της νόσου, όσο και από τη θεραπευτική προσέγγιση που ακολουθούν. Η αποκατάσταση είναι ζωτικής σημασίας για αυτούς τους ασθενείς, ώστε να ελαχιστοποιηθεί ο κίνδυνος μιας μακροχρόνιας ανικανότητας, δίνοντας τους τη δυνατότητα να κερδίσουν την λειτουργική τους ανεξαρτησία, μετά από μια επιθετική θεραπευτική προσέγγιση.

Ενδεικτικά αναφέρω μελέτη που δημοσιεύτηκε τον Ιούλιο του 2016, που αφορούσε ασθενείς με καρκίνο του μαστού:

ΛΕΜΦΟΙΔΗΜΑ ΚΑΙ ΒΛΑΒΕΣ ΣΤΟ ΑΝΩ ΑΚΡΟΥ ΣΕ ΑΣΘΕΝΕΙΣ ΜΕ ΚΑΡΚΙΝΟ ΤΟΥ ΜΑΣΤΟΥ - ΜΕ ΑΡΝΗΤΙΚΟ ΦΡΟΥΡΟ ΛΕΜΦΑΔΕΝΑ: ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗ ΕΝΟΣ ΧΡΟΝΟΥ

Οι ασθενείς εμφάνισαν:

• 8% λεμφοίδημα
• 50% πόνο
• 30% μειωμένο εύρος κίνησης στον σύστοιχο ώμο
• 8% μειωμένη δύναμη λαβής στο χέρι
• 49% διαταραγμένη λειτουργικότητα ώμου

Δηλαδή 1 στους 2, ένα χρόνο μετά ανέφερε πόνο και λειτουργική διαταραχή!

Η θεραπευτική προσέγγιση του καρκίνου, είναι μερικές φορές επιθετική, επηρεάζοντας την φυσική κατάσταση των ασθενών, περιορίζοντας την δυνατότητα ανεξαρτησίας και κάποιες φορές αυτοεξυπηρέτησης των. Η θεραπευτική προσέγγιση σε σχέση με την Αποκατάσταση του καρκινοπαθούς ασθενή οριοθετήθηκε στις Η.Π.Α (Πρόεδρος Νίξον) με την National Cancer Act του 1971. Με την νομοθεσία αυτή δηλώνεται με τον πιο επίσημο τρόπο η Αποκατάσταση ως αντικειμενικός στόχος, ενώ εγκρίνονται κεφάλαια για την εκπαίδευση και την έρευνα προς αυτήν την κατεύθυνση.

Οι στόχοι της αποκατάστασης σε ασθενείς με καρκίνο περιλαμβάνουν:

• Ψυχοκοινωνική υποστήριξη
• Βελτίωση της σωματικής λειτουργικότητας
• Επαγγελματικός προσανατολισμός
• Επανένταξη στο κοινωνικό σύνολο
(National Cancer Rehabilitation Planning Conference, 1972)

Σήμερα έχει αποδειχθεί επιστημονικά ότι οι καρκινοπαθείς έχουν σημαντικό όφελος όταν διατηρούν ένα επίπεδο καλής σωματικής δραστηριότητας, τόσον κατά τη διάρκεια όσο και μετά το πέρας της αντικαρκινικής θεραπείας.

Η επιτροπή ειδικών σύνταξης των οδηγιών της Αμερικανικής Αθλητιατρικής Εταιρείας (ACSM) κατέληξε στο γενικό συμπέρασμα ότι υπάρχουν πλέον επαρκείς ενδείξεις ότι η άσκηση είναι ασφαλής και πρόσφορος συμπληρωματική θεραπεία στον καρκίνο, με εφαρμογές τόσο κατά τη διάρκεια της αντικαρκινικής θεραπείας, όσο και κατά την αποθεραπεία, για όλους τους τύπους καρκίνου που εξετάστηκαν έως σήμερα (όπως είναι ο καρκίνος του μαστού, του προστάτη, του παχέος εντέρου, αιματολογικοί και γυναικολογικοί καρκίνοι).

Οι συστάσεις αυτές είναι σε απόλυτη συμφωνία με εκείνες της Αμερικανικής Αντικαρκινικής Εταιρείας (ΑSCO).

Παρόλα αυτά και δεδομένου της μεγάλης ετερογένειας των κλινικών συμπτωμάτων αλλά και της ετερογένειας του κλινικού σταδίου της νόσου ανά περίπτωση, δεν είναι δυνατό να οριστεί ένα ενιαίο και ακριβούς σύστασης «πρωτόκολλο θεραπευτικής άσκησης» βάσει των αρχών της «Φυσιολογίας της Άσκησης» με προκαθορισμένη συχνότητα, ένταση, διάρκεια και είδος (FITΤ)

Ενδεικτικά προτείνεται 30'-60' σωματικής δραστηριότητας, μέτριας έως υψηλής έντασης, τουλάχιστον 3-5 ημέρες την εβδομάδα. Τα πρωτόκολλα θεραπευτικής άσκησης διαφοροποιούνται ανάλογα με την εξέλιξη της νόσου και απαιτούν την εξατομίκευση της προτεινόμενης άσκησης.

Μέχρι σήμερα, παρότι δεν υπάρχουν συστάσεις σχετικά με την επίβλεψη του προτεινόμενου πρωτοκόλλου θεραπευτικής άσκησης και του χώρου εφαρμογής του (πχ. στο σπίτι, σε εργαστήριο φυσικοθεραπείας, ή ενδονοσοκομειακά), καθίσταται όμως φανερό ότι η θεραπευτική ομάδα, αποτελούμενη από διάφορες ειδικότητες, με επίκεντρο τον ασθενή, συντονίζει την προσπάθεια. Συναποφασίζουν το επίπεδο της έντασης, διάρκειας και τύπου της άσκησης αλλά και το επίπεδο της ιατρικής επίβλεψης που χρειάζεται ανά περίπτωση και εξατομικευμένα.

Πώς η άσκηση μπορεί να βοηθήσει;

Ο οργανισμός Cancer Research UK, στις οδηγίες του για ασθενείς με καρκίνο, αναφέρει πως υπάρχουν μελέτες που διαπιστώνουν:

1) Οι γυναίκες με καρκίνο του μαστού είχαν λιγότερες πιθανότητες να είναι αγωνιώδης ή να εμφανίζουν κατάθλιψη, αν έκαναν άσκηση για μισή ώρα/τέσσερις φορές την εβδομάδα. Όσο πιο γρήγορα ξεκινούσαν την άσκηση, μετά την ολοκλήρωση της θεραπείας τους, τόσο καλύτερα ένιωθαν. Μελέτες επισημαίνουν ότι ένα χρόνο μετά τη διάγνωσή τους, 4 στις 10 γυναίκες εμφανίζουν κατάθλιψη, οπότε η άσκηση θα μπορούσε να είναι χρήσιμη γι' αυτές.

2) Η άσκηση μπορεί να βοηθήσει στη μείωση της κόπωση κατά τη διάρκεια της θεραπείας του καρκίνου. Ενδεικτικά αναφέρεται μελέτη όπου οι ερευνητές επέλεξαν 38 άτομα, που υποβάλλονταν σε ακτινοθεραπεία, είτε για καρκίνο του μαστού, είτε για καρκίνο του προστάτη. Ζήτησαν τυχαία από τους μισούς να ακολουθήσουν ένα πρόγραμμα μέτριας άσκησης το σπίτι. Μετά από 4 εβδομάδες, η ομάδα άσκησης έκανε περισσότερα από τα 10.000 βήματα/ημερησίως, που αντιστοιχούν σε υγιείς ανθρώπους.

3) Μία άλλη μελέτη αφορά ένα πρόγραμμα άσκησης για νοσοκομειακούς ασθενείς, που υποβάλλονταν σε εντατική θεραπεία. Εκείνοι που ακολούθησαν το πρόγραμμα άσκησης ήταν σε καλύτερη φόρμα, ενώ εμφάνιζαν λιγότερη κόπωση.

4) Ασκήσεις που προσφέρουν φόρτιση στον σκελετό, όπως είναι το έντονο βάδισμα, ελαφρύ τρέξιμο, κωπηλασία κ.α. προστατεύουν τον ασθενή από οστεοπόρωση. Η οστεοπόρωση αποτελεί κίνδυνο για πολλές γυναίκες μετά την εμμηνόπαυση, που εμφανίζουν ορμονικά εξαρτώμενους καρκίνους και έτσι δεν μπορούν να λάβουν θεραπεία ορμονικής υποκατάστασης.

Εφιστά την προσοχή:

1. Μεγάλη προσοχή απαιτείται σε ασθενείς με μεταστάσεις στα οστά. Επιβάλλεται να αποφεύγεται η υπερβολική φόρτιση οπότε ασκήσεις σε νερό είναι μια καλή λύση. Επίσης ασκήσεις χωρίς σημαντική φόρτιση όπως είναι η γίογκα.

2. Οι ασθενείς με χαμηλή ανοσία λόγω της θεραπείας πρέπει να αποφεύγουν την άσκηση σε δημόσια γυμναστήρια. Η θεραπευτική ομάδα θα αποφασίσει πότε είναι ασφαλές να αρχίσουν να γυμνάζονται στο γυμναστήριο με άλλους ανθρώπους.

3. Κάποιοι ασθενείς έχουν απώλεια της αίσθησης, ή αισθάνονται καρφίτσες και βελόνες, στα χέρια και τα πόδια τους, λόγω της θεραπείας. Αυτό ονομάζεται περιφερική νευροπάθεια. Αν συμβαίνει αυτό, ίσως είναι καλύτερο να χρησιμοποιούν στατικό ποδήλατο από το να κάνουν άλλους τύπους άσκησης που φέρουν φόρτιση.

4. Γυναίκες με καρκίνο του μαστού: Οι ασκήσεις με προοδευτικά αυξανόμενη αντίσταση στα άνω άκρα δεν αυξάνουν τον κίνδυνο εμφάνισης λεμφοιδήματος, με την προϋπόθεση ότι τα συμπτώματα παρακολουθούνται στενά και αντιμετωπίζονται άμεσα αν εμφανιστούν

Στις κατευθυντήριες γραμμές ο οργανισμός Cancer Research προτείνει επίσης συγκεκριμένους στόχους άσκησης για τους επιζήσαντες του καρκίνου. Αναλυτικά:

1. Οι ενήλικες ηλικίας 18 έως 64 ετών πρέπει να κάνουν μέτρια αερόβια άσκηση τουλάχιστον 150 λεπτά την εβδομάδα ή έντονη αερόβια άσκηση για 75 λεπτά την εβδομάδα.

2. Οι ενήλικες άνω των 65 ετών πρέπει να ακολουθούν τις ίδιες συστάσεις για άτομα ηλικίας 18 έως 64 ετών, αν είναι δυνατόν. Ακόμα, εάν οι χρόνιες καταστάσεις περιορίζουν τη δραστηριότητά τους, πρέπει να προσπαθούν να είναι όσο το δυνατόν πιο δραστήριοι και να αποφύγουν να είναι ανενεργοί για μεγάλες χρονικές περιόδους.

3. Οι ασθενείς ενθαρρύνονται να συμμετάσχουν σε ένα δομημένο πρόγραμμα άσκησης (μέσω ενός προγράμματος υποστήριξης του καρκίνου, για παράδειγμα), καθώς πολλοί άνθρωποι δυσκολεύονται να ακολουθήσουν ατομικά ένα πρόγραμμα άσκησης μετά από θεραπεία καρκίνου.

Το Ελληνικό Κεντρικό Συμβούλιο Υγείας (ΚΕ.Σ.Υ), συμμετέχοντας στο πρόγραμμα "Exercise is Medicine", δηλαδή «Η άσκηση είναι φάρμακο» οπότε ως φάρμακο πρέπει να συνταγογραφείται, έχει συντάξει Πρωτόκολλα Θεραπευτικής Άσκησης για ασθενείς με καρκίνο:

Επίσης δίνονται οδηγίες:

• ΟΔΗΓΙΕΣ ΕΠΙΠΕΔΟΥ ΣΩΜΑΤΙΚΗΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑΣ ΣΤΟΥ ΚΑΡΚΙΝΟΠΑΘΕΙΣ ΑΝΑΛΟΓΑ ΜΕ ΤΟΝ ΤΥΠΟΥ ΤΗΣ ΝΟΣΟΥ

• ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΣΩΜΑΤΙΚΗΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑΣ

• Ιατρικές αξιολογήσεις για καρκινοπαθείς πριν την έναρξη προγράμματος άσκησης

• Αντενδείξεις για την έναρξη της άσκησης, αιτίες διακοπής της άσκησης και κίνδυνοι τραυματισμού για τους επιβιώσαντες από καρκίνο

Όλες τις οδηγίες του ΚΕ.Σ.Υ. μπορεί όποιος ενδιαφέρεται να τις βρει στο διαδίκτυο. Στη παρουσίαση αυτή κρίνεται σκόπιμο να αναφερθούν οι αρχές εφαρμογής του πρωτοκόλλου θεραπευτικής άσκησης που συστήνονται.

ΑΡΧΕΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΠΡΩΤΟΚΟΛΛΩΝ ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΗΣ ΑΣΚΗΣΗΣ

• Απαιτείται γνώση της διαφορετικής επίδρασης του προτεινόμενου πρωτοκόλλου θεραπευτικής άσκησης στα συμπτώματα όσων ασθενών είναι υπό θεραπεία.

• Εκτίμηση για την κλιμάκωση της θεραπευτικής άσκησης στους καρκινοπαθείς σε σύγκριση με τους υγιείς ενήλικες. Εάν η προοδευτική αύξηση του επιπέδου έντασης της άσκησης οδηγήσει σε αύξηση της κόπωσης ή κάποιου άλλου ανεπιθύμητου συμπτώματος, τότε οι αρχές «FIΤT» του πρωτοκόλλου θεραπευτικής άσκησης θα πρέπει να μειωθούν σε τέτοιο επίπεδο που να είναι καλύτερα ανεκτό.

• Οι καρκινοπαθείς που έχουν ολοκληρώσει τη αντικαρκινική θεραπεία μπορούν ν' αυξήσουν σταδιακά τη διάρκεια της θεραπευτικής άσκησης, εφόσον αυτή είναι ανεκτή και δεν επιδεινώνονται τα συμπτώματα ή οι παρενέργειες της θεραπείας.

• Εφόσον το πρωτόκολλο θεραπευτικής άσκησης είναι ανεκτό, χωρίς δυσμενείς επιπτώσεις στα συμπτώματα ή τις παρενέργειες της θεραπείας, η προτεινόμενη άσκηση μπορεί να είναι τόση όση και των υγιών.

• Υπάρχουν πρόσφατες ενδείξεις ότι η καρδιακή συχνότητα εφεδρείας (ΚΣεφ) ίσως είναι λιγότερο αξιόπιστη για την παρακολούθηση της έντασης της αερόβιας άσκησης στους καρκινοπαθείς. Συστήνεται στις παραπάνω περιπτώσεις να χρησιμοποιείται η κλίμακα υποκειμενικής αντίληψης της κόπωσης για την παρακολούθηση της έντασης της άσκησης.

• Όσοι εμφανίζουν λεμφοίδημα θα πρέπει να φορούν συμπιεστικά ενδύματα κατά τη διάρκεια της άσκησης με αντιστάσεις.

• Οι καρκινοπαθείς του μαστού ή άλλου γυναικολογικού καρκίνου, ενδεχομένως να χρειάζεται να ξεκινήσουν άσκηση με αντιστάσεις υπό επίβλεψη.

• Ασκήσεις ευλυγισίας μπορούν να εφαρμοστούν ακόμα και κατά τη διάρκεια της αντικαρκινικής θεραπείας. Πρέπει να δίδεται έμφαση στις αρθρώσεις που υπάρχει περιορισμός του εύρους κίνησης, εξαιτίας χειρουργικής επέμβασης, χρήσης κορτικοστεροειδών και/ή ακτινοθεραπείας.

• Τεκμηριωμένα επιστημονικά δεδομένα υποδεικνύουν ότι ακόμα και τα άτομα που υποβάλλονται σε συστηματικές αντικαρκινικές θεραπείες μπορούν να αυξήσουν τη συχνότητα της σωματικής δραστηριότητας.

• Οι πολλές μικρής χρονικής διάρκειας συνεδρίες θεραπευτικής άσκησης ημερησίως μπορεί να είναι περισσότερο ωφέλιμες σε σύγκριση με μία συνεδρία άσκησης την ημέρα, ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια της συστηματικής αντικαρκινικής θεραπείας (εδώ βέβαια προκύπτουν διαδικαστικά θέματα λαμβάνοντας υπόψη την έλλειψη φυσικοθεραπευτών στα ογκολογικά νοσοκομεία).

Υπάρχουν θέματα ασφάλειας που πρέπει να λαμβάνονται υπόψη για την άσκηση των ασθενών με καρκίνο

• Σε γενικές γραμμές, δεν θα πρέπει να πραγματοποιείται άσκηση αμέσως μετά το χειρουργείο σε όσους παρουσιάζουν σοβαρή αναιμία, ενεργό λοίμωξη, ή η κατάστασή τους επιδεινώνεται.

• Όπως συμβαίνει και με άλλους πληθυσμούς, οι κίνδυνοι που συνδέονται με τη σωματική δραστηριότητα πρέπει να εξισορροπούνται έναντι των κινδύνων που απορρέουν από την έλλειψη σωματικής δραστηριότητας για τους καρκινοπαθείς.

• Όμοια με τους υπόλοιπους πληθυσμούς, η άσκηση πρέπει να σταματάει εάν εμφανιστούν ασυνήθιστα συμπτώματα (π.χ., ζάλη, ναυτία, πόνος στο στήθος).

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• American College of Sports Medicine roundtable on exercise guidelines for cancer survivors, KH Schmitz and others, Medicine and Science in Sports and Exercise, 2010, Volume 42, Issue 7
• Benefits of supervised group exercise programme for women being treated for early stage breast cancer: pragmatic randomised controlled trial, N Mutrie and others, BMJ, 2007, Volume 334
• Cancer Research UK Clinical Trials Database, Accessed, 2015
• Physical Activity during Cancer Treatment (PACT) Study: design of a randomised clinical trial, MJ Velthuis and others, BMC Cancer, 2010, Volume 10, Issue 272
• UK physical activity guidelines, Department of Health, 2011
• American Cancer Society
• http://www.cancer.org
• American College of Sport Medicine
• http://www.acsm.org to acces the expert panel report on exercise and cancer National Acadeemies Press
• http://www.nap.edu/catalog.php?record_id=11468#toc From Cancer Patient to Survivor: Lost in Transition